İRŞÂDÜ’L-MÜLÛK VE’S-SELÂTÎN’DE “TAKI” BAĞLACI VE ANLAMLARI

Memlûk Kıpçakçasının önemli dil yadigârlarından biri olan İrşâdü"l-Mülûk ve"s-Selâtîn, miladî 1387 yılında İskenderiye"de Berke Fakih tarafından istinsah edilmiştir. Arapçadan satır altı tercüme olan eser, fıkha ait konuları içermektedir. Satır altı bir tercüme olduğu için Memlûk Kıpçakçasının Arapça karşısındaki ifade yeteneğini göstermesi bakımından önemlidir. Bu ifade yeteneği içerinde ise "takı" bağlacının ayrıcalıklı bir yeri vardır. "takı" bağlacının bağladığı iki eş değer unsur arasında eşitlik, denklik ilgisi kurma ve söylenen sözü pekiştirme gibi görevleri vardır. Cümleleri birbirine bağlar ve kelimeler arasında sıralama ilgisi kurar. "takı" bağlacının bu bilindik özellikleri yanında değişik anlamlarda kullanımı da vardır. Bu durum, bugün müstakil olarak kullandığımız pek çok kelimenin anlamını bünyesinde barındırması açısından "takı" bağlacını incelenmeye değer bir konu haline getirmiştir. "Takı" bağlacı üzerine bir anlam incelemesi yaptığımız bu çalışmada söz konusu bağlacın tercüme sırasında kazandığı anlamlar belirlenmiş ve metinde kullanıldığı yerlerden örnekler verilmiştir. İncelememiz sonucunda "takı" bağlacının bugün çoğu kullanılmayan on bir farklı anlamı olduğu görülmüştür. Ayrıca, dilin canlılığına tanıklık ve bütünü görmek için Türkçenin bilinen ilk yazılı kaynakları olan Orhun Abidelerinden itibaren çeşitli eserler taranarak "takı" bağlacının geçtiği yerlerden de örnekler verilmiştir. Bu da bize söz konusu bağlacın Türk dili tarihindeki serüvenini, yerini alan bağlaçları ve kullanımlarını görme imkânı sağlamıştır. Böylece, kadim bir bağlacımız vasıtasıyla Türk dilinin tarihî bir süreci irdelenmiştir

THE CONJUNCTION “TAKI” AND ITS MEANINGS IN İRŞÂDÜ’L-MÜLÛK VE’S-SELÂTÎN

One of the important relics of the Mamluk-Kipchak language, İrşâdü‟l-Mülûk ve‟s-Selâtîn was copied by Berke Fakih in Alexandria in 1387 AD. İrşâdü‟l-Mülûk ve‟s-Selâtîn, which is an interlinear translation from Arabic, consists of issues related to Islamic law. This literary work is significant in that it represents the expression ability of theMamluk-Kipchak language against Arabic since it is an interlinear translation from Arabic. With respect to this ability, the conjunction “takı” holds an important place. It has different functions such as forming the fairness of the constituents bound by the conjunction „takı‟, establishing equivalence relation between the constituents and intensifying the meanings of the spoken words. This conjunction connects sentences and establishes the relevance of word order. Also, there are different semantic usages of the conjunction „takı‟ besides its common functions. This makes the conjunction “takı” worth studying as it semantically hosts the meanings of several expressions that we use today. This study, a semantic analysis of the conjunction “takı”, has identified the meanings it gained in İrşâdü‟l-Mülûk ve‟s-Selâtîn and given the examples of its usages in the text. As the result of our research, it has brought into the light that there have been eleven different semantic expressions of the conjunction „takı‟ most of which have not been used today. Additionally, the examples related to its usages in different texts have been given in the study, examining the different literary works from Orkhun inscriptions as the first Turkish known written works onwards in order to bearing witness to the vividness of language and see the integrity of the language. Moreover, the study touches upon the adventure of the conjunction “takı” in the history of Turkic languages, the conjunctions and uses replacing it. In this way, it has investigated a historical period of Turkic languages through studying an ancient conjunction of the language

PDF

___

Ahmet Vefik PaĢa (2000). Lehce-i Osmânî, (Haz: Recep Toparlı), Ankara: TDK Yayınları.

ATABAY, NeĢe- ÖZEL, Sevgi- KUTLUK, Ġbrahim (2003), Sözcük Türleri, Ġstanbul, Papatya Yayıncılık.

ATALAY, Besim (1998). Dîvânü Lügâti’t-Türk Tercümesi, Ankara: TDK Yayınları.

BANGUOĞLU, Tahsin (2004). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.

BĠLGEGĠL, M. Kaya (2009). Türkçe Dilbilgisi, Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.

CAFEROĞLU, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.

CANIM, Rıdvan (2000). Latîfî Tezkiretü’Ģ-ġu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Ankara: TTK Basımevi.

DEMĠR, Necati (2004). DâniĢmed-nâme, Ankara: Akçağ Yayınları.

Deny, Jeany (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Çev. : A. Ulvi Elöve), Ġstanbul: Maarif Matbaası.

DĠLÇĠN, Cem (2009). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.

ECKMANN, Janos (2012). Çağatayca El Kitabı, (Çev: Günay Karaağaç), Ġstanbul: Kesit Yayınları.

EĠSKUN, Haydar (2010). Türk DilBilgisi, Ġstanbul: Remzi Kitabevi.

ELÖVE, A. Ulvi (1958). da/de Üzerine Bazı DüĢünceler, Türk Dili Dergisi, S. 81, s. 454-456.

ERGĠN, Muharrem (2008). Dede Korkut Kitabı I-II, Ankara: TDK Yayınları.

ERGĠN, Muharrem (2009). Türk Dil Bilgisi, Ġstanbul: Bayrak Yayınları.

GABAIN, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev: Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.

HACIEMĠNOĞLU, Necmettin (1968). da/de Edatı Üzerine, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Nr. 16, s. 81-100.

HACIEMĠNOĞLU, Necmettin (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları.

Ġbn-i Mühennâ Lûgati (1997). (Haz: Aptullah Battal), Ankara: TDK Yayınları.

KANAR, Mehmet (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Ġstanbul: Say Yayınları.

KARAMANLIOĞLU, A. Fehmi (1989). Gülistan Tercümesi, Ankara: TDK Yayınları.

KORKMAZ, Zeynep (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.

ORKUN, H. Namık (2011). Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.

PAÇACIOĞLU, Burhan (2006). VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, Ankara: Bizim Büro Basımevi.

ġemseddin Sami (2009). Kâmûs-ı Türkî, Ġstanbul: Kapı Yayınları.

TEKĠN, Talât. (1958). da/de Bağlayıcısının TüreyiĢi, Türk Dili Dergisi, C. VII, S. 78, s. 276-277.

TEKĠN, Talât (2008). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları.

TĠMURTAġ, F. Kadir (2005). Eski Türkiye Türkçesi, Ankara: Akçağ Yayınları.

TOPARLI, Recep (1992). ĠrĢâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara: TDK Yayınları.

TOPARLI, Recep ve ARGUNġAH, Mustafa (2008). Muînü’l-Mürîd, Ankara: TDK Yayınları.

TOPARLI, Recep ve VURAL, Hanifi (2007). Harezm Türkçesi, Tokat: Öncü Basımevi.

TOPARLI, Recep-VURAL, Hanifi-KARAATLI, Recep (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.

YUDAHĠN, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü, (Çev: Abdullah Taymas), Ankara: TDK Yayınları.

YÜCEL, Bilâl (1995). Bâbür Dîvânı, Ankara: TTK Basımevi. Türkçe Sözlük (2005). TDK Yayınları.

BD : Bâbür Dîvânı (1995), Yücel, B., Ankara, TTK Basımevi.

DN: DâniĢmend-nâme (2004), Demir, N., Ankara, Akçağ Yayınları.

DK: Dede Korkut I (2008), Ergin, M., Ankara, TDK Yayınları.

DLT: Dîvânü Lügâti’t-Türk (1998), (Çev: Besim Atalay), Ankara, TDK Yayınları.

FK (Fevaidül Kiber): Çağatayca El Kitabı (2012), Eckmann, J., (hzl.: Günay Karaağaç), Ġstanbul, Kesit Yayınları.

GT: Gülistan Tercümesi (1989), Karamanlıoğlu A. F., Ankara,TDK Yayınları. H (Hulâsa) : Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine AraĢtırmalar (1996), Eckmann, J., (Hzl. Osman Fikri Sertkaya), Ankara, TDK Yayınları.

Hġ: Kutb’un Husrev ü ġirin’i ve Dil Hususiyetleri (2000), Hacıeminoğlu N., Ankara, TDK Yayınları.

ĠMS: ĠrĢâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn (1992), Toparlı R., Ankara, TDK Yayınları.

KE (Kısas’ül-Enbiya): Harezm Türkçesi (2007), Toparlı R.-Vural H., Tokat, Öncü Basımevi.

KT (Kül Tigin) : Orhon Yazıtları (2008), Tekin T., Ankara, TDK Yayınları.

LT : Latîfî Tezkiretü’Ģ-ġu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (2000), Canım, R., Ankara, TTK Basımevi.

MN: MecmûǾatü’n-Nežâǿir (Metin-Dizin-Tıpkıbasım) (1995), Canpolat M., Ankara, TDK Yayınları.

MV (Mevlid/Vesiletü’n-Necat): Eski Türkiye Türkçesi (2005), TimurtaĢ F. K., Ankara, Akçağ Yayınları.

NF : Nehcü’l-Ferâdîs I-II (1955), Tezcan, S.- Zülfikar, H., Ankara, TDK Yayınları.

ġHD: ġiban Han Dîvânı (Ġnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım) (1998), Karasoy Y., Ankara, TDK Yayınları.

ġR (ġirazi’nin ġiirleri): Eski Türkiye Türkçesi (2005), TimurtaĢ, F. K., Ankara, Akçağ Yayınları.

TT X: Türkische Turfan-Texte I-X, W. Bang, V. Gabain, Rachmati, Kowalski. U IV: F.W.K. MÜLLER, Uigurica I-IV.

ZN (Zafernâme): Çağatayca El Kitabı (2012), Eckmann, J., (hzl.: Günay Karaağaç), Ġstanbul, Kesit Yayınları.