Gilgameş Destanı’ndan Hareketle Sümer Kentini Okumak

Yerleşik düzene geçişle birlikte uygarlığın başlangıcı sayılan kentleri meydana getiren insan, yaşadığı mekânı şekillendirmiş ve aynı zamanda kendisi de bu mekân tarafından şekillendirilmiştir. Bu karşılıklı ilişkiyi uygarlıkların arkalarında bıraktıkları çeşitli eserlerinde ve arkeolojik buluntularda görebilmek mümkündür. Göbeklitepe ve Çatalhöyük, uygarlığın ilk yerleşimleri olarak ortaya çıksalar da bu yerleşimlerden elde edilen arkeolojik kalıntılar dönemin uygarlığını ve yerleşimlerini bütüncül bir biçimde görmek içinyeterli değildir.Oysa “yazılı metinler ülkesi” olarak adlandırılan Sümer uygarlığı ve dolayısıyla kentleri bütünlüklü bir biçimde okunmaya uygun görünmektedir. Bu çalışmada Sümer kentine dair bir okuma Gilgameş Destanı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Çalışmada Gilgameş Destanı’ndan yola çıkılmasının nedeni edebi eserlerin yazıldığı dönemin zihniyetine ait ipuçları barındırması aynı zamanda döneminin, sosyal, siyasal, dinsel, ekonomik, sanatsal, kültürel yapısına ve hayatına dair önemli veriler içermesidir. Sümer’den kalan yazılı eserler keşfedildiğinde, uygarlığın arkasında bıraktıkları bazı eserlerin, yapıların ve özellikle mitolojisinin yalnızca kendi dönemiyle sınırlı kalmadığı, kendinden sonra gelen uygarlıkları izlerine bugün de rastlanacak biçimde etkilediği görülmüştür. Tarihin bilinen en eski kent tecrübelerinden olan Sümer kentini anlamak, bugünkü kent yaşamının içsel dinamiklerini anlamakta yardımcı olacaktır.Bu çalışmada betimsel analiz yönteminden yararlanılarak Gilgameş Destanı’ndan hareketle Sümer uygarlığının yönetsel, ekonomik ve sosyo-kültürel yapısının bir dökümü çıkarılmış ve Sümer kentine ilişkin bir tasavvura ulaşılmıştır. Sümer kentlerinde var olan tapınaklar, saraylar gibi çeşitli yapı ve kurumların bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmesiyle dönemin düşünsel yapısı ile kent arasındaki ilişkiye dair bir tablo çizilmiştir. Kabile toplumlarından kentsel yaşama geçiş Sümer mitolojisindeki ilksel örneklerde takip edilmiştir. Gilgameş ile kentin yazgısının paralel olduğu ve Gilgameş’in erginlenmesi ile kabile toplumundan kentsel topluma geçiş süreçlerinin iç içe olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Enkidu’nun uygarlaştırılması sürecinde ise doğanın ehlileştirilerek kontrol altına alınması ve Sümerlilerin kentsel değerlere verdiği önem izlenebilmektedir. Kralların ve tapınağın yönetim erkinin meşruiyet gerekçesinin tanrısallık ve kutsallık oluşunun kentte öne çıkan yapı ve kurumları belirlediği görülmüştür. Son olarak kozmosun yeryüzündeki bir sembolü olarak betimlenebilecek olan Sümer kentleri özelinde bulguladığımız kente gönderme yapan bazı konuların diğer uygarlıklar ile benzerlikleri vurgulanmıştır.Uygarlıkların kent-kır/doğa algılarının ve kentlerin kozmogonik göndermelerle belirlenmesinin evrenselliğine işaret edilmiştir. Bu evrensellik ise çalışmada Antik Yunan ve Türk mitolojilerindeki benzerliklerin önemli örneklerinin gösterilmesiyle verilmiştir.

The Sumerian City in The Light of The Epic of Gilgames

Man, who built the cities which are regarded as the beginning of civilization through the transition to permanent settlement, has shaped his space he lived in and was also shaped by these spaces. It is possible to see this mutual relationship in the archeological findings and various works left behind by civilizations. As Göbeklitepe and Çatalhöyük remain the first settlements of the civilization, the archaeological findings obtained from these settlements is not suitable-holistically or integrally-to understand the civilizations and settlements of the period. However, the Sumerian civilization called “the land of written texts”and therefore its cities seems appropriate to review in an integrated manner. In this study, an evaluation of Sumerian city was carried out by using the Epic of Gilgamesh. The reason for starting from the Epic of Gilgamesh in the study is because literary works may harbor clues about the mindset of the era and at the same time and it also contains important data related to the social,political, religious, economic, artistic, cultural structure and life of that era. When the Sumerian written works were found, it was seen that some of these works, structures and the mythology of this civilization was not limited to only their era, but they also have influence on successor civilizations in such a manner that the traces can be found even today. Understanding the Sumerian city which is one of the oldest city experience known in history, will contribute understanding the internal dynamics oftoday's urban life. In this study, an analysis of the administrative, economic and socio-cultural structure of the Sumerian civilization has been obtained and a vision has been reached regarding the Sumerian city from the Epic of Gilgamesh by using the descriptive analysis method. A holistic approach was used to evaluate various structures and institutions such as temples and palaces in Sumerian cities and a portrait is drawn regarding the relationship between the intellectual structure of the period and the city. Traces of the transition from tribal societies to urban life was followed in the primary examples in Sumerian mythology. A conclusion was reached that the fate of the city and Gilgamesh are parallel and the processes of transition from tribal society to urban society are intertwined with the initiation of Gilgamesh. In the process of civilization of Enkidu, it can be observed that taking nature under control by taming and the importance given by Sumerians to urban values. It was seen that the legitimacy of the ruling power of kings and temple was divinity and sanctity which determined the prominent structures and institutions in the city. Finally, the similarities of some themes referring to cities that we found in the Sumerian cities which can be described as a symbol of the cosmos on earth, with other cities are emphasized. The universality of urban-rural/nature perceptions of civilizations and cosmogonic references of cities were pointed out. This universality is indicated by showing important examples of similarities in Ancient Greek and Turkish mythologies.

PDF

___

Abusch, T. (1986). “Ishtar’s Proposal and Gilgamesh’s Refusal: An Interpretation of the Gilgamesh Epic Tablet 6, Lines 1-79.” History of Religions, 26: 143-187.
Abusch, T. & West, E. (2014). “The Tale of the Wild Man and the Courtesan in India and Mesopotamia: The Seductions of Ṛśyaśṛnga in the Mahābhārata and Enkidu in the Epic of Gilgamesh.” İçinde M. J. Geller, (Der.), Melammu. The Ancient World in an Age of Globalization (ss. 69-111). Germany: Edition Open Access.
Aça, M. (2009). ““Oğuz Kağan” ve “Arı-Haan” Destanları Uygarlaşma Süreci Açısından Nasıl Okunabilir?” Millî Folklor, 11(82): 59-75.
Bonnefoy, Y. (2000). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler Mitolojiler Sözlüğü (I. Cilt). L.Yılmaz (Çev.), İstanbul: Dost Kitabevi.
Bars, M. E. (2015). “Türk Destan Kahramanı Tipi Bağlamında Battal Gazi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(36): 7-20.
Campbell, J. (1991). The Power of Myth. New York: Anchor Books.
Campbell, J. (2004). The Hero with a Thousand Faces. Princeton: Princeton University Press.
Çakan, A. (Çev.) (2019). Dede Korkut Hikâyeleri -Kitab-ı Dedem Korkut-. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Çevik, Ö. (2005). Arkeolojik Kanıtlar Işığında Tarihte İlk Kentler ve Kentleşme Süreci Kuramsal Bir Değerlendirme. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Childe, G. (2009). Tarihte Neler Oldu? A. Şenel & M. Tunçay (Çev.), İstanbul: Kırmızı Yayınları.
Childe, G. (2010). Kendini Yaratan İnsan: İnsanın Çağlar Boyu Gelişimi. F. Ofluoğlu (Çev.), İstanbul: Varlık Yayınları.
Çığ, M. İ. (1993). “Orta Asya Türk Efsanelerinde Sümer Efsanelerinden İzler.” Uluslararası Üçüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, (Ankara) http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/27.php (14.08.2015).
Çığ, M. İ. (2012a). Gilgameş: Tarihte İlk Kral Kahraman. İstanbul: Kaynak Yayınları.
Çığ, M. İ. (2012b). Uygarlığın Kökeni Sümerliler-1: Tarihte İlk Edebi Eserlerden Seçmeler. İstanbul: Kaynak Yayınları.
Çığ, M. İ. (2012c). Uygarlığın Kökeni Sümerliler-2: Sümerlilerde Günlük Yaşam. İstanbul: Kaynak Yayınları.
Crawford, H. (1991). Sumer and the Sumerians. London: Cambridge University Press.
Crawford, H. (2015). Ur: The City of the Moon God. New York: Bloomsbury Publishing.
Dickson, K. (2007). “The Jeweled Trees: Alterity in Gilgamesh.” Comparative Literature, 59 (3): 193-208.
Dickson, K. (2009). “The Wall of Uruk: Iconicities in Gilgamesh.” Journal of Ancient Near Eastern Religions, 9: 25-50.
Durmuş, G. (2015). “Campbell’ın Monomit Kuramı Bağlamında Manas Destanı: Bir Kahramanın Sonsuz Yolculuğu.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25(2): 67-76.
Duymaz, A. (2007). “Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut Kitabı’na Kahramanların Beden Tasvirlerinin Sembolik Anlamları Üzerine Değerlendirmeler.” Milli Folklor, 76: 50-58.
Eliade, M. (1957). The Sacred and the Profane: The Nature of Religion. New York: Harvest Book.
Eliade, M. (1991). Images and Symbols: Studies in Religious Symbolism. New Jersey: Princeton University Press.
Eliade, M. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Cilt I: Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına. A. Berktay (Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Eliade, M. (2015). Doğuş ve Yeniden Doğuş: İnsan Kültürlerinde Erginlenmenin Dini Anlamları. F. Aydın (Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Ergun, M. (2006). “Yaradılış Destanlarından Arı-Haan.” M. Öcal Oğuz & T. Saltık Özkan (Der.), Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları Uluslararası Sempozyum Bildirileri (ss. 141-148). Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yayını.
George, A. R. (2003). The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts. New York: Oxford University Press.
Gökalp-Alpaslan, G. (2007). Metinlerarası İlişkiler ve Gılgamış Destanının Çağdaş Yorumları. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
Güzel, C. (2014). “Monomit Teorisi Bağlamında Bayan Toolay Destanı.” Türklük Bilimi Araştırmaları, 36: 191-206.
Harris, R. (1997). Images of Women in the Gilgamesh Epic. İçinde J. Maier (Der.), Gilgamesh A Reader (ss.79-94). Wauconda: Bolchazy-Carducci Publishers.
Harrison, R. P. (2004). “From Forests: The Shadow of Civilization Gardens.” İçinde R.S. Gottlieb (Der.), This Sacred Earth: Religion, Nature, Environment (ss. 62-65). New York, London: Routledge.
Harrison, R. P. (2008). Gardens: An Essay on the Human Condition. Chicago: The University of Chicago Press.
Harman, C. (2016). Halkların Dünya Tarihi: Taş Devri’nden Yeni Binyıla. U. Kocabaşoğlu (Çev.), İstanbul: Yordam Kitap.
Homeros (2012). İlyada. A. Erhat & A. Kadir (Çev.), İstanbul: Can Yayınları.
Homeros (2009). Odysseia. A. Erhat & A. Kadir (Çev.), İstanbul: Can Yayınları.
Huot, J. L., Thalmann, J.P., & Valbelle, D. (2000). Kentlerin Doğuşu. A. B. Girgin (Çev.), İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları.
Hutter, M. (2016). Experiencing Cities. New York: Routledge.
Ingold, T. (1994). “From Trust to Domination: An Alternative History of Human-Animal Relations.” İçinde A. Manning & J. Serpell, (Der.), Animals and Human Society: Changing perspectives (ss. 1-22). New York: Routledge.
Karakaş, R. (2012). “Dede Korkut Hikâyelerindeki Bey Oğullarının Nitelikleri ve İşlevleri.” Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(1): 155-168.
Kanter, M. F. (2005). “Dede Korkut Hikâyelerinin Arketipsel Sembolizm Yöntemiyle Çözümlenmesi.” Arayışlar Dergisi, 7(14): 131-138.
Kılan Paksoy, B. (2011). Tragedya ve Siyaset: Eski Yunan’da Tragedyanın Siyasal Rolü. İstanbul: Mitos-Boyut Yayınları.
Kılıç, Y. & Duymuş H. H. (2009). “Eski Mezopotamya’da Din Kadınları (Rahibeler).” Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(1): 159-178.
Kılıç, Y. ve Uncu, E. (2011). “Eski Mezopotamya İnanç Sisteminin Yunanlılara Etkisi (İstar- Aphrodite Örneği).” International Journal of History Studies, 3(1): 183-200.
Kirk, G. S. (1975). Myth: Its Meaning and Functions in Ancient and Other Cultures. Los Angeles: University of California Press.
Kostof, S. (1995). A History of Architecture: Settings and Rituals. Newyork: Oxford University Press.
Kottak, C. P. (2015). Cultural Anthropology: Appreciating Cultural Diversity. New York: McGraw- Hill.
Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Başlar. H. Koyukan (Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kramer, S. N. (2001). Sümer Mitolojisi. H. Koyukan (Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kramer, S. N. (2002). Sümerler. Ö. Buze (Çev.), (İstanbul: Kabalcı Yayınevi).
Lerner, G. (1986). “The Origin of Prostitution in Ancient Mesopotamia”, Signs, 11(2): 236-254.
Mobley, G. (1997). “The Wild Man in the Bible and the Ancient Near East”, Journal of Biblical Literature, 116(2), 217-233.
Mobley, G. (2006). Samson and the Liminal Hero in the Ancient Near East. New York: T&T Clark.
Moran, W. L. (1991). “Ovid’s Blanda Voluptas and the Humanization of Enkidu”, Journal of Near Eastern Studies, 50(2): 121-127.
Mumford, L. (2013). Tarih Boyunca Kent: Kökenleri Geçirdiği Dönüşümler ve Geleceği. G. Koca & T. Tosun (Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Naquet, P. V. (2013). Kara Avcı: Yabanlık Akıl’a Karşı. Z. Atay (Çev.), İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Nortwick, T. V. (2008). Imagining Men: Ideals of Masculinity in Ancient Greek Culture. London: Praeger Publishers.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (II). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ölçer Ö. E. (2014). “Kendine Dönüşen Kahraman: Oğuz Kağan Destanı’nda İktidar ve Kut”, Millî Folklor, 26(104): 5-19.
Özcan, T. (2003). “Oğuz Kağan Destanının Kahramanlık Mitosu Bakımından Çözümlenmesi”, Millî Folklor, 57(15): 76-81.
Özkan, T. (2006). Bey Böyrek Anlatılarının Kahramanın Yolculuğu Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
Palmer, A. L. (2009). The A to Z of Architecture. Plymouth: The Scarecrow Press.
Ragavan, D. (2013). “Heaven on earth: Temples, Ritual, And Cosmic Symbolism in the Ancient World”, Heaven on Earth: Temples, Ritual, And Cosmic Symbolism in the Ancient World D. Ragavan (Der.), Chicago: McNaughton & Gunn, 1-16.
Ridley, R. T. (2000). “The Saga of an Epic: Gilgamesh and the Constitution of Uruk”, Orientalia, 69(4): 341-367.
Sedlacek, T. (2011). Economics of Good and Evil: The Quest for Economic Meaning from Gilgamesh to Wall Street. New York: Oxford University Press.
Serpell, J. A. (1999). “Working Out the Beast: An Alternative History of Western Humaneness”, Child Abuse, Domestic Violence and Animal Abuse: Linking the Circles of Compassion for Prevention and Intervention. Purdue University Press, 38-49.
Sophokles (2013). Kral Oidipus. B. Tuncel (Çev.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Şenel, A. (1995). İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geçiş Aşamasında Ekonomik Toplumsal Düşünsel Yapıların Etkileşimi. Bilim ve Sanat Yayınları Yayınları.
Tasch, P. C. M. (2003). “Cennet Bahçesi”, Bahçelerin ve Parkların Tarihi H. Sarkowicz (Der.), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 11-21.
Turner, T. (2005). Garden History Philosophy And Design 2000 BC–2000 AD. New York: Spon Press.
Tuna, K. (2013). Toplum Açıklama Girişimi Olarak Şehir Teorileri. İstanbul: İz Yayıncılık.
Uçak, S. (2013). “Şan Kızı Destanı’nda Alplerin yaratılışı ve Alp tipi üzerine bir değerlendirme.” Bilim ve Kültür- Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, 1(4): 133-143.
Üstüner, A. C. (2008). Mezopotamya’da Sümer Uygarlığı. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Van De Mieroop, M. (1997). The Ancient Mesopotamian City. Oxford: Clarendon Press.
Van Ess, M. (2015). “Uruk Dünyanın İlk Kenti.” Antik Dünyayı Şekillendiren Kentler (Der.) Norwich, John Julius. N. Elhüseyni. (Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 16-19.
Vernant, J. P. & Naquet, V. N. (2012). Eski Yunan’da Mit ve Tragedya. (Çev.) Sevgi Tamgüç ve Reşat Fuat Çam. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Yardımcı, M. (2007). “Türk Destanlarında Tipler ve Motifler”. http://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2015_482.pdf, 1-9, (14.08.2015).
Wall, D. (1994). Green History: An Anthology of Environmental Literature, Philosophy and Politics. London: Routledge.
Wycherley, R. E. (2011). Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu? (Çev.) Nur Nirven ve Nezih Başgelen, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.