198163

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ DÖNEMİ ESERLERİNDEKİ DUT- /TUT- FİİLİNDE ÇOK ANLAMLILIK

Bu çalışmada Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinde dut-/tutfiilinin çok anlamlılığı incelenmiştir. 13., 14. ve 15. yüzyıl eserlerinde işlek olarak kullanılan fiil, temel anlamı dışında birçok anlam kazanmıştır. Çok anlamlılık, ihtiyaç ve diğer nedenlerden ötürü sözcüğün yeni anlamlar kazanmasıdır. Aynı zamanda çok anlamlılık, dilin kendi doğasında da vardır, henüz dilde hiçbir faktör faaliyete geçmemiş, dış etkenler aktif değilken bile sözcüklerin çok anlamlı olduğu görülmüştür. Bu durum dilin zenginliğini göstermektedir. Çok anlamlılığın birçok nedeni bulunmakla birlikte en önemli nedeninin ihtiyaç olduğu söylenebilir. Değişen, gelişen dünya ve toplumla birlikte canlı bir varlık olan dil de değişim göstermektedir. Yeni bir kavramla karşılaşılırken o sözcüğe yeni bir ad vermek yerine dilde hâlihazırda var olan sözcüğe yeni bir anlam yüklenerek ihtiyaç giderilmesi tercih edilmektedir. Böylece sözcük, çok anlamlı duruma geçmektedir. Özellikle fiillerin türlü varlıkların hareketlerini karşılaması sonucu benzetme, aktarma yoluyla anlam genişlemeleri ve dolayısıyla çok anlamlılık da beraberinde gelmektedir. Fiilin temel anlamının yanı sıra diğer varlıkların o eylemi gerçekleştirmesi veyahut benzetme ve aktarmalarla insan zihninde başka şekilde canlandırılmasıyla yeni yan ve mecaz anlamlar ortaya çıkmış olur. Bazen de eş adlı sözcüklerin zamanla birbirine yaklaşmasıyla ya da karıştırılmasıyla da tek bir sözcük oluşur ve iki ayrı sözcüğün anlamları tek bir sözcükte toplanarak sözcük çok anlamlı duruma gelir. Çok anlamlı sözcüklerin anlam belirsizliğine yol açabileceği araştırmacılar tarafından ortaya konsa da bu belirsizliğin açıklaştırmayla giderilebileceği de belirtilmektedir. Anlam bulanıklığına mahal verecek sözcükler bağlamda söz dizimi, anlam ve ses bilimi kavramları kullanılarak açıklaştırmayla giderilebilir. Çalışmada Türk dilinin tarihî dönemlerinden günümüze kadar işlek ve çok anlamlı durumda olan dut/tut- fiilinin Eski Anadolu Türkçesi dönemi eserlerinden Yûnus Emre Dîvânı, Risâletü'n-Nushiyye, Yûsuf u Zelîhâ, Süheyl ü Nev-Bahâr, Kur'an Tercümesi, Kısas-ı Enbiya, Dede Korkut Kitabı, Marzuban-nâme ve Gülistan Tercümesi taranarak ve bağlamdan yola çıkılarak anlamları tespit edilmiş ve toplam 34 anlamı fişlenmiştir. Eserlerin sözlük/dizinleri ile Tarama Sözlüğündeki anlamlarından daha fazla anlama sahip olduğu tanıklanan söz konusu fiilin, zengin anlam dünyası ve çok anlamlılığının Türkçenin tarihî dönemlerine dayandığı sonucu ortaya çıkmıştır

POLYSEMY IN THE VERB DUT-/TUT- IN THE WORKS OF OLD ANATOLIAN TURKISH

In this study, the polysemy of the verb dut-/tut- in the works of Old Anatolian Turkish was examined. The verb, which was used practically in the works of 13th, 14th, and 15th centuries, gained a lot of meanings except for its core meaning. Polysemy is a word’s gaining new meanings because of needs and other reasons. Also, it exists in the nature of the language. It has been encountered that words have a polysemy even when none of the factors has been switched in the language and the outer effects are not active. This condition indicates the richness of a language. While there are many reasons of polysemy, it can be said that its main reason is the need for it. As a living creature, language shows changes accordingly with the changing and developing world and the society. It is preferred to meet the needs by giving new meanings to the already existing word in the language instead of giving a new name to the word while encountering with a new conception. In this way, the word gains polysemy. Especially, verbs’ meeting the movements of kinds of creatures causes the semantic extension and accordingly polysemy by metaphor and metonymy. New connotations and figurative meanings come out by other creatures’ doing that action beside the verb’s core meaning or differently visualizing it in people’s mind by metaphor, metonymy and simile. Sometimes, a single word is formed by the approximation of the synonyms in time or their being confused with each other and that word becomes a polysemic word by gathering the meanings of two different words. Although it has been revealed by the researchers that polysemic words can cause ambiguity, it has been also indicated that this ambiguity can be resolved by disambiguation. The words that can cause ambiguity in the context can be eliminated through disambiguation by using the conceptions like syntax, semantics, and phonetics. In this study, the meanings of the verb dut-/tut- , which has been practical and polysemic from the historic terms of Turkish language to the present, confirmed and made a card index of its 34 meanings by scanning and depending on the contexts of the works of Old Anatolian Turkish like Yûnus Emre Dîvânı, Risâletü’n-Nushiyye, Yûsuf u Zelîhâ, Süheyl ü Nev-Bahâr, Kur’an Tercümesi, Kısas-ı Enbiya, Dede Korkut Kitabı, Marzuban-nâme and Gülistan Tercümesi. It has been revealed that the prosperous semantic world and the polysemy of the mentioned verb which has a lot more meaning than its meanings on the dictionary/indexes of the works and the Tarama Sözlüğü go back to historical period of Turkish. STRUCTURED ABSTRACT

PDF

___

Ahanov, K. (2008). Dil Biliminin Esasları (Aktaran: Murat Ceritoğlu), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akarsu, B. (1984). Wilhelm Von Humboldt’da Dil-Kültür Bağlantısı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Aksan, D. (2006). Türkçenin Sözvarlığı-Türk Dilinin Sözcükbilimiyle İlgili Gözlemler, Saptamalar, Ankara: Engin Yayınları.
Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aksan, D. (2016). Anlambilim Anlambilimi Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Bilgi Yayınevi.
Ata, A. (1998). Nechü’l-Ferādı ̇̄s III, Dizin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Besli, N. (2015). Kutadgu Bilig’de Kör- Fiilinin Çok Anlamlılığı Üzerine/On The Polysemy Of The Verb “Kör-“ In Kutadgu Bilig, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı), Volume 10/12 Summer 2015, p. 159-178, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8359, ANKARA/TURKEY.
Borg, E. (2008). Minimal Semantics, UK: Oxford University Press.
Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford University Press.
Çolak Bostancı, G. (2009). Mecaz Anlamı Temel Anlama Dönüşen Kelimeler, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 4/4 Summer 2009, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, p.148-171, ANKARA/TURKEY.
Demir, G. Y. (2015). Sosyal bir Fenomen Olarak Dilin Belirsizliği, İstanbul: İthaki Yayınları.
Derleme Sözlüğü (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Samsun.
Doğru, F. (2013). Kâmûs-ı Türkî’den Türkçe Sözlük’e Anlam Değişmeleri - Eylemler, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 8/9 Summer 2013, p. 1183-1222, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, ANKARA/TURKEY.
Erdem, M. (2009). Modern Oğuz Türkçesi Söz Varlığı, Türkiye, Azerbaycan ve Türkmen Standart Türleri Esasında, Ankara: Grafiker Yayınları.
Ergin, M. (2009a). Dede Korkut Kitabı-I (Giriş-Metin-Faksimile), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergin, M. (2009b). Dede Korkut Kitabı-II İndeks-Gramer, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satır Arası İlk Kur’an Tercümesi (Giriş-İnceleme-MetinDizin). (Hazırlayan: Murat Küçük), 2014. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Guiraud, P. (1975). Anlambilim La Sémantique (Çeviren: Berke Vardar), İstanbul: Gelişim Yayınları.
Guiraud, P. (1994). Göstergebilim La Sémiologie (Çeviren: Prof. Dr. Mehmet Yalçın), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Gümüşatam, G. (2014). Türkiye Türkçesi Ağız Sözlüklerinin Hazırlanmasında İstem (Valenz) Verilerinin Gerekliliği Üzerine, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 9/6 Spring 2014, p. 419- 439, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, ANKARA/TURKEY.
Günay, V. D. (2007). Sözcükbilime Giriş, İstanbul: Multilingual Yayınları.
Güneri, D. A. (2009). Yeni Uygur ve Türkiye Türkçesinde Fiil-Tamlayıcı İlişkileri, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 4/4 Summer 2009, p. 505-515, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, ANKARA/TURKEY.
Hartmann, R.R.K., James, G. (1998). Dictionary of Lexicography, London: Routledge.
Hazar, M. (2014). Türkçe (Sözcük) Anlam Bilimi-I, Konya: Eğitim Yayınevi.
Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Engin Yayınevi.
İmer, K., Kocaman, A., Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Karaağaç, G. (2013a). Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
Karaağaç, G. (2013b). Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim), İstanbul: Kesit Yayınları.
Leech, G. (1981). Semantics, The Study of Meaning, USA: Penguin Books.
Mahmûd b. Kâdî-i Manyâs, Gülistan Tercümesi, Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük (Hazırlayan: Mustafa Özkan), 1992. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 562.
Mesʿūd bin Aḥmed, Süheyl ü Nev-Bahâr, İnceleme-Metin-Sözlük, (Hazırlayan: Cem Dilçin), 1991. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Önler, Z. (2001). Tarihsel Süreçte Anlam Değişmeleri, Kur’an ve Dil-Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 17-18 Mayıs 2001, 369-375.
Palmer, F.R. (2001). Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi (Çeviren: Ramazan Ertürk), Ankara: Kitâbiyât.
Ricoeur, P. (2007). Yoruma Dair/Freud ve Felsefe (Çeviren: Necmiye Alpay), İstanbul: Metis Yayınları.
Ṣadru’dı ̇̄n Şeyhoğlu, Marzubān-nāme Tercümesi, İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım (Hazırlayan: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz), 1973. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
Sarıca, M., ve Eratalay S. (2008). Türkçede Kökte Ses(li) Değişmeleri, 22. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, 538-543.
Şeyyâd Hamza, Yusuf ve Zeliha, (Hazırlayan: Dehri Dilçin), 1945. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Şeyyâd Hamza, Yûsuf ve Zelîhâ, (Hazırlayan: İbrahim Taş), 2010. Ankara. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10712,yusufvezelihapdf.pdf?0 (20.11.2013 tarihinde erişildi).
Tarama Sözlüğü (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Cilt I A-E, İstanbul: Simurg Yayınları.
Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Uçan, H. (2013). Dilbilim, Göstergebilim ve Edebiyat Eğitimi, Ankara: Hece Yayınları.
Ullmann, S. (1970). Semantics An Introduction To The Science of Meaning, Oxford: Alden Press.
Ullmann, S. (1978). Anlambilimi (Çeviren: Ahmet Kocaman), Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, XXXVIII, 324, 355-363.
Üçok, N. (2004). Genel Dilbilim (Lengüistik), İstanbul: Multilingutal Yayınları.
Yeni Tarama Sözlüğü (1983). (Düzenleyen: Cem Dilçin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yılmaz, E., Demir, N., Küçük, M. (2013). Kısas-ı Enbiya, Metin-Sözlük-Dizin, Notlar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yunus Emre, Nasihatler Kitabı (Risâletü’n Nushiyye), (Hazırlayan: Doç. Dr. Ziya Avşar), 2013. Ankara: Sistem Ofset, Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı.
Yûnus Emre, Risâletü’n-Nushiyye Öğüt Kitabı, (Hazırlayan: Prof. Dr. Erdoğan Boz), 2012. Ankara: Gazi Kitabevi.
Yûnus Emre, Yûnus Emre Dîvânı http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10663,metinpdf.pdf?0, (Hazırlayan: Mustafa Tatçı), (2014). (21.01.2013 tarihinde erişildi).
Yûnus Emre, Yûnus Emre Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10662,girispdf.pdf?0, (Hazırlayan: Mustafa Tatçı), 2014. (21.01.2013 tarihinde erişildi).