EMŞAL Ü NEŞAYİ-İ TÜRKÌ VE DİL ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE

Milletlerin karakterlerini, hayat karşısındaki tutum ve zihniyetlerini yansıtan atasözleri; dil, edebiyat, tarih, folklor, sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi çeşitli alanlarla yakından ilgilidir. Bu sözler ayrıca, güçlü bir anlatıma ve kavram zenginliğine sahip olmaları yönüyle öne çıkan dil unsurlarındandır. Yerinde kullanıldığı zaman düşünceye büyük bir zenginlik katan atasözlerinde, dilin bütün imkânlarından istifade edildiği göze çarpmaktadır. Sözlü kültür ortamının ürünlerinden olan atasözleri, hayata dair her türlü hadiseyi, durumu birçok yönüyle ve renkliliğiyle aksettirir. Bundan dolayı atasözlerinde Türk milletinin ahlâk anlayışı, ortak değerleri, dini, zekâ parıltıları ve hayal gücü yer alır. Türk atasözleri, coğrafya, lehçe gibi farklılıkların ötesinde Türklüğün karakterini göstermekle birlikte aynı zamanda bir tarihî belge niteliğindedir. Türkçede atasözü, tarih boyunca sav, mesel ve darbımesel gibi kelimelerle karşılanmıştır. Bugün Azerbaycan Türklerinde atasözü yerine atalar sözü, ata baba sözleri, emsâl, emsâl-i Türkân gibi terimler kullanılmaktadır. Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì, Mìrz? 'Eline?ì Mer?Şì tarafından İran Azerbaycanı'nın Meraga şehrinde 20. yüzyılın başlarında yazılmıştır. Müellif yazması olan eser, Talîk-Divanî kırması yazı ile yazılmıştır. Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì, otuz üç sayfadan ibaret olan atasözlerini ihtiva etmektedir. Atasözleri eserde, ağız özellikleri korunarak kaydedilmiş olup Arap alfabesinin harf sırasına göre dizilmiştir. Bu çalışmada, Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì'de yer alan atasözlerinin yazım, ses ve şekil özellikleri üzerinde durulmuştur. Dil özellikleri aynı zamanda tarihî lehçeler ve Oğuz grubu ağızlarıyla mukayese edilmiştir.

THE EMŞAL Ü NEŞAYİ-İ TÜRKÌ AND ITS LANGUAGE PROPERTIES

The proverbs that reflect the characters of nations, their manner and mentality against life are connected to lots of fields such as language, literature, history, folklore, sociology, psychology and philosophy. Also these sayings are very important language characteristics in terms of strong expression and conceptual richness. When said in the right time, these sayings give power to the thought and we can see that they are made use of all the opportunity of language. The proverbs which are one of the products of oral culture setting have the power of expressing every kind of events about life with every aspect and colorfulness. So we can see the religious, moral, understanding, common values, mental state, imagination and intelligence glitters of Turkish nation. Turkish proverbs show the character of Turk beyond the differences like geography and dialect and also they have the characteristics of a historical document. Proverb in Turkish language was called as the words like sav, mesel and darbımesel. Today, Azerbaijan Turks use the terms like atalar sözü, ata baba sözleri, emsâl, emsâl-i Türkân instead of proverb. Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì was written by Mìrz? 'Eline?ì Mer??ì in Meraga city of Iran Azerbaijan in the early years of 20th century. The handwritten literal work has Talîk-Divanî font style. Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì is thirty three pages and includes proverbs. Proverbs were saved according to letters lined up of Arab Alphabet and their dialect characteristics were saved. In this study, spelling, voice and form properties of proverbs in The Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì have been examined. In addition to this, language properties have been compared with historical dialects and dialects of Oguz group.

PDF

___

ADAMOVİC Milan (1985) Konjugationsgeschichte der Türkischen Sprache. Leiden: E. J. Brill.
Ahmet Vefik PaŞa (1871) Türkî Durûb-ı Emsâl-Atalar Sözü. İstanbul.
AKSOY Ömer Asım (1993) Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
ARAT Reşit Rahmeti (1991) Eski Türk Şiiri. Ankara.
ATALAY Besim (1991) (çev.) Divanü Lûgat-it-Türk Dizini "Endeks" IV. Ankara: TDK Yayınları.
AZERLU Ehmed (1994) Tebrizden Dört Defter (Atalar sözleri, meseller, hikmetler). Bakı: Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı.
BAYAT Ali Haydar (1992) Oğuzname (Emsâl-i Mehmedalî) XVI. yy. da Yazılmış Türk Atasözleri Kitabı. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
BAYATLI Hidayet Kemal (1996) Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
BERENCE Ali Muhammedî (1379) Ferheng-i Darbü'l Meselha-yı Afşar-ı Azerbaycan. Tahran.
BİRTEK Ferit (1944) En Eski Türk Savları I. Ankara: TDK Yayınları.
BULUÇ Sadettin (1978) "Eski Bir Elyazmasında Bulunan Türk Atasözleri", Ömer Asım Aksoy Armağanı. Ankara, s. 11-26.
BULUÇ Sadettin (2007a) "Kerkük Hoyrat ve Mânilerinde Başlıca Ağız Özellikleri", Makaleler. (hzl. Zeynep Korkmaz), Ankara: TDK Yayınları, s. 271-280.
BULUÇ Sadettin (2007b) "Mendeli (Irak) Ağzının Özellikleri", Makaleler. (hzl. Zeynep Korkmaz), Ankara: TDK Yayınları, s. 280-284.
BULUT Christiane (1999) "Klassifikatorische Merkmale des Iraktürkischen", Orientalia Suecana 48. Sweden, s. 5-27.
BULUT Christiane (2000) "Optative Constructions in Iraqi Turkmen", Studies on Turkish and Turkic Languages, Proceedings of the IXth International Conference on Turkish Linguistics, (ed. Aslı Göksel, Celia Kerslake), Lincoln Collage, Oxford, August 12-14, 1998, Turcologica 46. Wiesbaden, s. 161-169.
CAFEROĞLU Ahmet (1930) "Orhon Abidelerinde Atalarsözü", Halk Bilgisi Haberleri. C. 1, S. 3, s. 43-46.
CAFEROĞLU Ahmet (1989) "Türkçemizde -ğıl ve -gil Emir Eki", TDAY Belleten 1971. (2. Baskı), Ankara, s. 1-10.
CLAUSON Sir G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
ÇINAR Yıldız (1996) Hazihü'l Risalet-i Min Kelimat-ı Oğuzname el-Meşhur bi-Atalar Sözü. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Ankara.
DEHHARGANÎ Mahmudoğlu Alikulu Vaiz (1294) Vatan Dili Türkî Meseller. Meşhed Esedağa (Taşbasma Atelyesi).
DOERFER Gerhard ve HESCHE Wolfram (1989) Südoghusische Materialien aus Afganistan und Iran. Wiesbaden.
DOERFER Gerhard (2006) "Irano-Turkic", Turkic-Iranian Areas, Historical and Linguistic Aspect, (ed. Lars Johanson and Christiane Bulut), Turkologıca 62. Wiesbaden, s. 93-113.
DOĞAN Talip (2010) Urmiye Ağızları. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale.
ECKMANN János (2003) Çağatayca El Kitabı. (çev. Günay Karaağaç), Ankara: Akçağ Yayınları.
ELİZADE Samet (1987) Oğıızname. Bakı: Yazıcı.
EMİNOĞLU Emin (2010) Türk Dilinin Sözlükleri ve Sözlük Kaynakçası. Sivas: Asitan Yayıncılık.
ERCİLASUN Ahmet Bican (2002) Kars İli Ağızları. Ankara: TDK Yayınları.
ERGİN Muharrem (1971) Azeri Türkçesi. İstanbul.
ERGİN Muharrem (1991) Dede Korkut Kitabı-I-, Giriş-Metin-Faksimile. Ankara: TDK Yayınları.
ERGİN Muharrem (1997a) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
ERGİN Muharrem (1997b) Dede Korkut Kitabı II, İndex- Gramer. Ankara: TDK Yayınları.
EYÜBOĞLU E. Kemal (1973) Onüçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler. (I. Kitap), İstanbul: Doğan Kardeş Sanayii A.Ş.
EYÜBOĞLU E. Kemal (1975) Onüçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler (Tabirler). (II. Kitap), İstanbul.
FEREHANÎ Ebu'l Kasım Elekber (1378) Dustân-ı Dastân. Tahran.
GEMALMAZ Efrasiyap (1995) Erzurum İli Ağızları, C. 1. Ankara: TDK Yayınları.
GÖKDAĞ Bilgehan A. (2006) Salmas Ağzı. Güney Azerbaycan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Çorum: Karam Yayınları.
GÖKDAĞ B. A. (2011) "Hamse Türkleri ve Ağzı", Diyalektolog. Sayı 3, Kış, s. 1-9.
GÖNEN Sinan (2006) Batı Türklerinin Manzum Atasözleri Üzerine Bir Araştırma. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya.
GÜLENSOY Tuncer (1979) "Kutadgu Bilig'de Hikmetler", Türk Kültürü. C. IX, S. 98, s. 89-105.
GÜLSEVİN Gürer ve BOZ Erdoğan (2004) Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
GÜLSEVİN Gürer (2007) Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
GÜVAHÎ (1990) Pend-nâme (Öğütler ve Atasözleri). (hzl. Mehmet Hengirmen), Ankara: Kültür Bakanlığı.
HASAN Hüseyin Şahbaz (1979) Kerkük Ağzı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
HAYDAR Çoban Hıdır (1979) Irak Türkmen Ağızları. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
HEYET Cevat (1988) "Oğuzname veya Mecmau'l Emsâl-i Mehmet Ali", Türk Kültürü. C. XXVI, s. 307, , s. 43-48.
KADI Murad Durdı (1376) Atalar Nakli. Hacı Talayı Yayınevi.
KARAHAN Leylâ (1994) "Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-fiil Ekleri", Türk Kültürü Araştırmaları XXXII-12. Ankara.
KARAHAN Leylâ (1996) Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: TDK Yayınları.
KARİNİ Jahangir (2009) Erdebil İli Ağızları. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
KIZIL Meşhedkulu (1382) Atalar Nakli. Tahran.
KORKMAZ Zeynep (1994) Nevşehir ve Yöresi Ağızları. Ankara: TDK Yayınları.
KUDS Yakup (1359) Atalar Sözü (Goftâr-i Niyakân). (1. C.). Tahran: Neşr-i Novid.
KUT Günay (1986) "Atasözleri ve Deyimlere Ait Manzum ve Minyatürlü Bir Eser", Yıllık I. İstanbul, s. 73-112.
LEVEND Agâh Sırrı (1988) "Türk Edebiyatında Manzum Atasözleri ve Deyimler", TDAY-Belleten 1961. Ankara, s. 137-146.
M. Said Tekezâde (1895) Durâb-ı Emsâl-i Türkiyye Yâhud Atalarsözü. İstanbul: Kasbar Basımevi.
MARAĞAİ Abbaskulu (1996) Emsali-Türkane (Türk atalar sözleri). (hzl. Böyük Resul oğlu), Bakı: Kartal Neşriyyatı.
Mìrzi 'Eline?ì Mer??ì. Emå?l ü Ne??yi?-i Türkì. Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. (Haz. Talip Doğan) (2013), Ankara: Vizyon Yayınevi.
MİRZEZADE Hüseyin (1962) Azerbaycan Dilinin Tarihi Morfologiyası. Bakı.
MÜCTEHİDÎ Ali Esger (1332) Emsâl-i Hikem Der Zebân-i Mahalli-yi Azerbaycan. Tebriz.
Necip Asım (Yazıksız) (1921) Eski Savlar. İstanbul.
NERİMAN OĞLU Kamil Veli ve UĞURLU Fehri (1993) Oğuznameler. Bakı.
OY Aydın (1972) Tarih Boyunca Türk Atasözleri. İstanbul.
OY Aydın (1991) "Ata Sözü", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. IV, s. 44-46.
ÖZCAN Ali (1984) "Kutadgu Bilig'de Atasözleri ve Hikmetler", Erciyes. 7 (79), Temmuz, s. 19- 20.
ÖZKAN Abdurrahman (2011) "Eski Anadolu Türkçesindeki Bazı Fiillerin Hâl Ekli Tamlayıcıları Ve Bu Tamlayıcılarda Zaman İçinde Görülen Değişiklikler", Turkish Studies. Volume 6/1, Winter, s. 512-522.
PAŞAYEV Gazanfer vd. (2004) İrak Türkmen Lehçesi. Bakı: Elm, Nurlan.
PERİZÂD Muharrem (1380) Atalar Sözünün İnkişafı. Tebriz.
RÜSTEMOV R. E. Ve ŞİRELİYEV M. Ş. (1967) Azerbaycan Dilinin Gerb Grubu Dialekt ve Şiveleri C. 1. Bakı.
SAKAOĞLU Saim (2001) Dîvânü Lûgati't-Türk'te Türk Halk Edebiyatı. Konya.
SARIKAYA Mahmut (1998) Güney Azerbaycan Türkçesi Grameri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri.
SERTKAYA Osman Fikri (1983) "Eski Türk Atasözleri Üzerine", Şükrü Elçin Armağanı. Ankara, s. 275-291.
SETTARÎ Ferhengiz Hanım Hacı (1382) Yurdumun Deyerli Sözleri.
SÖNMEZ Işık (1998) Untersuchungen zu den Aserbaidschanischen Dialekten von Qaradağ, Mugan, Zänca. Göttingen.
ŞİRELİYEV M. Ş. (1962a) Azerbaycan Dialektolojiyasının Esasları. Bakı.
ŞİRELİYEV M. Ş. (1962b) Azerbaycan Dilinin Nahcıvan Grubu Dialekt ve Şiveleri. Bakı.
TİMURTAŞ Faruk Kadri (2005) Eski Türkiye Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Şinasi (1863) Durûb-ı Emsâl-i Osmâniye. İstanbul.
Vâcid (1859) Durûb-ı Emsâl. İstanbul.
VAHİD Hüseyin Feyzullahî (1366) Atalar Sözü Ağlın Sözü. Tebriz.
VEFAYÎ Zühre Hanım (1374) Darbü'l-Meseller. Tebriz.
Veled Çelebi (İzbudak) (1936) Atalar Sözü. İstanbul: TDK Yayınları.
YUSUFÎ Muhammed Hasan (1377) İl Sözleri. Tahran.
ZAFERHAH Ali (1370) Ata Babalar Deyibler. Tebriz.