ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ “DÖRT İMAM” EFSANESİ (DİL İNCELEMESİ-ÇEVRİYAZI-TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARIM)

Türklük bilimi literatüründe Türklerin Müslüman oluş sürecini anlatan tezkire, masal, efsane vb. çeşitli eserler bulunmaktadır. Bu eserlerde, yaşanan tarihî olaylar zaman zaman destani bir üslup kazanmış, dilden dile nesilden nesile sözlü kültür yoluyla taşınarak da çeşitlenmiştir. Özellikle Doğu Türkistan’da bulunan Uygur Türkleri arasında efsaneleşmiş “Dört İmam” adında bir eser vardır. Bu eserde Nasreddin, Zuhureddin, Kıvameddin, Muineddin adlarındaki dört imamın Karahanlı hükümdarı Yusuf Kadir Hân zamanında Kaşgar, Yarkent, Hoten, Uçatlık şehirlerini Müslümanlaştırmaları anlatılmaktadır. Bu dört imam Medâyin şehrini başkent yaparak Kaşgar ve civarını fetih faaliyetlerinde bulunmuşlar, yaptıkları pek çok savaş sonucunda bölgeyi Müslümanlaştırmışlardır. İmamların İslam’ı yaymak adına gösterdikleri bu büyük çaba bir müddet sonra efsaneleşmiş ve zaman zaman tarihî gerçekliğinden ayrılarak olağanüstü şekle bürünmüştür. Dört İmam efsanesinin bugüne kadar Çağatay Türkçesiyle ve Yeni Uygur Türkçesiyle yazılmış toplam dört nüshası tespit edilmiştir. Bu çalışmada Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir nüsha ele alınacak, diğerleri de giriş bölümünde tanıtılacaktır. Çalışmanın amacı, hem Türklerin Müslüman oluş süreciyle ilgili tarihî olayların anlaşılmasına destek olmak hem de bu sahadaki bir metni dil özellikleri yönüyle ortaya koyarak Çağatay Türkçesi literatürüne katkıda bulunmaktır. Çalışma dil incelemesi, çevriyazı ve Türkiye Türkçesine aktarım bölümlerinden oluşmaktadır. Dil incelemesi bölümünde metinde öne çıkan ses ve şekil bilgisi özellikleri incelenecektir. Çevriyazı bölümünde metnin çevriyazısı yapılacak, ardından diğer bölümde de metin Türkiye Türkçesine aktarılacaktır.

THE LEGENDARY OF "FOUR IMAMS" WRITTEN IN CHAGATAI TURKISH (THE LANGUAGE ANALYSIS-TRANSCRIPTION- TRANSFER TO TURKEY’S TURKISH)

In the literature of Turkism (Turcology), there are various works such as the collection of biographies, the myths(tales), legends which narrate the process of being Muslim of Turks. In these works, the historical events that have taken place have gained a legendary style from time to time, and they have also been diversified by being transferred from generation to generation through the genre oral culture. In particular there is a work called "Four Imams" which is legendary among Uyghur Turks in East Turkestan. In this work, four imams named Nasreddin, Zuhureddin, Kıvâmeddin, Muineddin are told that they have islamized he Kashgar, Yarkent, Hoten and Uçatlık cities in the time of Yusuf Kadir Khan, the ruler of Karahanid. These four imams made the city of Madâyin the capital and engaged in activities of conquest of Kashgar and its vicinity, muslimized(islamized) the region as a result of many wars they did. This great effort which Imams have shown to spread Islam has been legendary after a while, and has occasionally been separated from its historical reality and embodied in extraordinary forms. A total of four copies of the Four Imams legends writtenin Chagatai Turkish and New Uyghur Turkish have been determined. In this study, a copy written in chagatai Turkish will be handled and the others will be introduced at the entrance. The aim of the study is to contribute both to the understanding of the historical events related to the Muslim formation process of the Turks and contributing to the literature of Chagatai Turkish by revealing a text in respect of its language features in this field. Study language analysis is composed of the sections of transcription and to the transfer of Turkey’s Turkish. In the section of language study, the voice and shape information features that are highlighted in the text will be examined. In the transcription section, the transcription of the text will be carried out, and then in other part, the text will be transferred to Turkey’s Turkish.

PDF

___

Akalın, Şükrü Haluk vd., (2011), Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Akalın, Şükrü Haluk vd., (2005), Yazım Kılavuzu, 24. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Arat, Reşit Rahmeti, (1987), “Türkçe Metinlerde Kapalı e/i Meselesine Dair”, Makaleler I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Avcı, Yusuf, (1997). “Özbek Türkçesinde Ünlü Uyumlarına Dair”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Güz, Sayı: 4, s. 166-172.
Banguoğlu, Tahsin, (2000), Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Başdaş, Cahit, (2014), “Türkçede Üçüncü Şahıs İyelik Eki ve Zamir n’si”, International Journal of Social Science, Number: 30, p. 147-161.
Berbercan, Mehmet Turgut, (2011), “Buğra Tezkiresinden Parçalar (Transkripsiyon-Dil Özellikleri Üzerine Üzerine Bazı Açıklamalar-Tercüme”, Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/4, Fall, s. 431-455.
Berdak, Yusuf vd., (1994), Sözlük – Özbekistan Türkçesi – Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi –Özbekistan Türkçesi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
Bodrogligeti, András J. E., (2001), A Grammar of Chagatay, Lincom Europa, Languages of the World/Materials 155, Muenchen.
Cafer, Muhammed (bin), (1967), Târîhu'r-Rusül ve'l-Mülûk, Dâru’t-Turâs, Beyrut.
Çağatay, Saadet, (1964), “Türkçede ki < erki”, TDAY Belleten1963, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Dağıstanlıoğlu, B. Erdem, (2012), “Tezkire-i Buğra Han’ın Çağatayca Yazılmış Bir Nüshası (Metin- Dil İncelemesi-Tıpkıbasım), Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall, s. 1313-1393.
Delice, H. İbrahim, (2007), Türkçe Sözdizimi, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
Demir, Necati vd., (2015), Oğuzname, Kesit Yayınları, İstanbul.
Devellioğlu, Ferit, (1997), Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
Dilçin, Cem, (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Doğan, Ahmet, (2011), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınevi, Ankara.
Eckmann, Janos, (1988), Çağatayca El Kitabı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
Eckmann, Janos, (2003), Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Emin, Ehmet vd., (2006), “Töt İmam”, Uygur Helk Epsane-Rivayetliri, Kök Yalılık Böre, Şincang Helk Neşriyatı, s. 281-294, Urumçi.
Eraslan, Kemal, (1970), “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dair”, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 18, s. 113-124.
Erdal, Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill Leiden, Boston.
Ergin, Muharrem, (1981), Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, İstanbul.
Ergin, Muharrem, (1993), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım / Yayım / Dağıtım, İstanbul.
Gabain, A. Von, (1995), Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Türk DilKurumu Yayınları, Ankara.
Gülensoy, Tuncer, (2011), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Gülsevin, Gürer, (2007), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Hacıeminoğlu, Necmettin, (2003), Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Hişam, Abdulmelik (bin), (1955), es-Sîretü'n-Nebeviyye, Matbaatu Mustafa el-Bâbî, Mısır.
İnayet, Alimcan, (2007), “Divanü Lûğat-it-Türk’te Geçen ‘Çin’ ve ‘Maçin’ Adı Üzerine”, Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, Fall, s. 1174-1184.
Karaağaç, Günay, (2009), Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yayınları, İstanbul.
Karaağaç, Günay, (2013), Türkçenin Ses Bilgisi, Kesit Yayınları, İstanbul.
Karahan, Leyla, (1997), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara.
Karahan, Leyla, (2014), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kanar, Mehmet, (2000), Farsça – Türkçe Sözlük, Deniz Kitabevi, İstanbul.
Kanar, Mehmet,(2011), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
Kocaoğlu, Timur, (2003), “Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é/i Meselesi”, Türk Kültürü, Sayı: 483-484, s. 266-281.
Korkmaz, Zeynep, (1995), “Batı Anadolu Ağızlarında Aslî Ünlü Uzunlukları Hakkında”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
__________, (2009), Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Mutçalı, Serdar, (2014), Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul.
Necip, Emir Necipoviç, (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan Çeviren: İklil Kurban), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Öztürk, Mustafa, (2016), Kur’an-ı Kerim Meâli, Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
Öztürk, Mürsel, (1995), Farsça Dilbilgisi, Murat Kitapevi Yayınları, Ankara.
Sa’d, Muhammed (bin), (1968), et-Tabakâtü'l-Kübrâ, Dâru Sâdır, Beyrut.
Sami, Şemsettin, (1989), Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitabevi, İstanbul.
Soydan, Serpil, (2016), “Alî Şîr Nevâyî’nin Leylî vü Mecnûn Mesnevisinde Yer Alan Fiilimsiler”, Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/4, Winter, s. 845-872.
Steingass, Francis Joseph, (2005), A Comprehensive Persian – English Dictionary, Çağrı Yayınları, İstanbul.
Tekin, Talat, (1994), “Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi”, Türk Dilleri Araştırmaları4, s. 51-66.
__________, (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
__________, (2003), Orhon Türkçesi Grameri, Sanat Kitabevi Yayınları, İstanbul.
Timurtaş, Faruk Kadri, (1994), Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl, Gramer – Metin – Sözlük, Enderun Yayınları, İstanbul.
Uçar, Filiz Meltem Erdem, (2011), “Çağatay Türkçesinde Eski Türkçenin İzleri”, Turkish Studies, İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, Winter, s. 1891-1898.
Ünlü, Suat, (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
Üşenmez, Emek vd., (2016), Özbekçe Türkçe Sözlük, Türk Dünyası Vakfı, İstanbul.
Yakub, Abliz vd., (1990), Uygur Tilining İzahlik Lugati, Milletler Neşriyati, Urumçi.
Yılmaz Ceylan, Emine, (1991), “Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü” Türk Dilleri Araştırmaları, s. 151- 156.
Yücel, Bilal, (2017),“Çağatay Türkçesinde -°p Ekli Şimdiki Zaman Çekimi Üzerine”,Prof. Dr. Nuri Yüce Armağanı (1. Baskı) içinde (374-391), Günce Yayınları, Ankara.