Mehmet Bülent ŞENOCAK, Aslı KAHRAMAN ÇINAR

ANTİK ROMA YAZITLARINDAKİ ATİLA İSMİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Avrupa Hun imparatoru Atila Asya ve Avrupa topraklarında askeri ve siyasi mücadeleler vermiş önemli bir tarihi şahsiyettir. Türk cihan hâkimiyeti düşüncesi ile yola çıkan Atila, Avrupa kıtasının büyük kısmını ele geçirmiş olan Roma ile mücadele etmiştir. Başarıları ile Avrupa tarihini derinden etkileyen Atila’nın ismi ve isminin anlamı üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu makale de Atila isminin kökeni üzerine olup, çalışmada Atila adının kökeni geniş bir şekilde incelenmiştir. Bütün Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde günümüze ulaşan Latince mezar stelleri, onur yazıtları, adak stelleri yazıtları gibi yazıtlar üzerinde çalışılmıştır. İsmin Atila olarak yazılışı ve farklı şekillerinin bulunduğu yazıtlardan en eskisi M.Ö. 1. yy’a tarihlendirilirken M.S 1., 2. ve 3. Yy’a kadar farklı tarih aralıklarındaki yazıtlara da rastlanmaktadır. Atila isminin kökeni üzerine yoğunlaşan çalışmada ismin nereden geldiği sorusu merkeze alınmıştır. Yüzlerce belge üzerinde yapılan çalışma ile Atila adının onlarca farklı yazılış şekline rastlanırken ismin sonuna gelen ekler ile de kazandığı birden çok anlama ulaşılmıştır. Bu farklı isim ve anlamlar Atila isminin Roma sınırları içerisinde kullanılan bilinen bir sıfat, bir vurgu ifadesi, bir başarı karşısında verilmiş önemli bir unvan olarak da düşünülebilir. İsmin kökenine dair çok bilinenler dışında hiç bilinmeyen farklı şekilleri ve bu şekillerin geldiği anlamlar da makalenin üzerinde durduğu temel temalar olarak çalışmanın merkezinde yer almaktadır. Bu farklı isim ve anlamlar Atila isminin Roma sınırları içerisinde kullanılan bilinen bir sıfat, bir vurgu ifadesi, bir başarı karşısında verilmiş önemli bir unvan olarak da düşünülebilir. İsmin kökenine dair çok bilinenler dışında hiç bilinmeyen farklı şekilleri ve bu şekillerin geldiği anlamlar da makalenin üzerinde durduğu temel temalar olarak çalışmanın merkezinde yer almaktadır.

A RESEARCH ON THE NAME OF ATILA ON ANCIENT ROMA INSCRIPTION

The Europe Hun emperor Atila is an important historical figure who has given military and political struggles in Asia and Europe. Atila, who came out with the thought of the Turkish world domination, struggled with Rome, which had captured most of the European continent. Some studies have been carried out on the meaning of Atila's name and name, which has profoundly influenced the successes and the history of Europe. This article is also based on the origin of the Atila name, and the origin of the name Atila has been extensively studied in the study. Within the borders of the entire Roman Empire, Latin inscriptions, such as Latin tomb stones, honorary inscriptions, and votive stel inscriptions, were worked on. The writings of Atila and the different forms are written in BC. When dated to the 1st century, inscriptions in different date ranges from 1st to 2nd, 3rd and 4th century AD are also encountered. The name of the study focuses on the origin of the name Atila and the question of where the name comes from has been taken to the center. With the study of hundreds of documents, while Atila's name was found in several different writing styles, multiple forms were obtained with the additions coming from the name. These different names and meanings can be considered as an important adjective used in the Roman borders of Atila name, an accent expression, an important title given a success. Apart from the well-known names of the origin of the name, the unknown forms and the meanings of these figures are at the center of the study.

PDF

___

AE, Année (L') épigraphique (Paris). [AE].
AnnEpig, Année (L') épigraphique (Paris). [AE].
Apulum 4 (1961) 115, 32 Apulum Nebentitel: Acta Musei Apulensis. Buletinul Muzeului Regional Alba Julia.
Brion, M. (2005). “Asya ve Avrupa’da Hunlar” İstanbul: Çatı Kitapları, 74,75.
CCID M. Hörig - E. Schwertheim, Corpus Cultus Iovis Dolicheni, EPRO 106 (Leiden 1987).
CIL III Corpus inscriptionum latinarum. Vol. 3, Parts 1-2, ed. Theodor Mommsen, Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Latinae. 2 vols. Berlin 1873. Vol. 3, Supplement, Parts [1],1-2 & 2, ed. Theodor Mommsen, Otto Hirschfeld, Alfred von Domaszewski, Inscriptionum Orientis et Illyrici latinarum supplementum. 4 vols. Berlin 1889-1902.
Durmuş, İ. (2012). “Sarmatlar”, Ankara: Akçağ Yayınları, 99-120.
Durmuş, İ. (2015). “İskitler”, Ankara: Akçağ Yayınları, 92-104.
Ephesos 762 McCabe, Donald F. Ephesos Inscriptions. Texts and List. «The Princeton Project on the Inscriptions of Anatolia», The Institute for Advanced Study, Princeton (1991). Packard Humanities Institute CD #6, 1991.
— Includes: Die Inschriften von Ephesos. 8 vols. in 9 parts, with a Supplement. «Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien», 11,1-17,4. Bonn 1979-1984.
— Vol. Ia, nos. 1-47, ed. Hermann Wankel (1979); vol. II, nos. 101-599, eds.
Christoph Börker and Reinhold Merkelbach (1980); vol. III, nos. 600-1000, eds.
Helmut Engelmann, Dieter Knibbe and Reinhold Merkelbach (1980); vol. IV, nos. 1001-1445, eds.
Helmut Engelmann, Dieter Knibbe and Reinhold Merkelbach (1980); vol. V, nos. 1446- 2000, eds.
Christoph Börker and Reinhold Merkelbach (1980); vol. VI, nos. 2001-2958, eds.
Reinhold Merkelbach and Johannes Nollé (1980); vol. VII,1, nos. 3001-3500, and VII,2, nos. 3501-5115, eds.
Recep Meriç, Reinhold Merkelbach, Johannes Nollé and Sencer Şahin (1981), with (VII,1) Reinhold Merkelbach and Johannes Nollé, Addenda et corrigenda zu den Inschriften von Ephesos I-VII,1 (IK 11,1-17,1) (1981); vol. VIII,1-2, Indices, eds.
Helmut Engelmann and Johannes Nollé (1984).
F. Hild, Supplementum epigraphicum zu CIL III. Das pannonische Niederösterreich, Burgenland und Wien 1902-1968 (Diss. Wien 1968) 9-10, Nr. 10.
F. Wagner, BRGK 37/38 F. Wagner, BRGK 37/38, 1956/57, 225, Nr. 32.
G. Alföldy, G. Alföldy Römische Statuen in Venetia et Histria. Epigraphische Quellen (Heidelberg 1984) 1111, Nr. 132.
HEp 07 Hispania Epigraphica (Madrid 1989- ).
IDR I Inscripțiile Daciei Romane = Inscriptiones Daciae Romanae, Vol. I. Introducere istorică și epigrafică. Diplomele militare. Tăblițele cerate. Ed. Ioan I. Russu. Bucharest 1975.
IDR II Inscripțiile Daciei Romane = Inscriptiones Daciae Romanae, Vol. II. Oltenia și Muntenia. Eds. Grigore Florescu and Constantin C. Petolescu. Bucharest 1977.
IDR III, 5 Piso, Ion. Inscriptions d'Apulum (Inscriptions de la Dacie Romaine — III 5). 2 vols. Paris 2001.
IG XIV Inscriptiones Graecae, XIV. Inscriptiones Siciliae et Italiae, additis Galliae, Hispaniae, Britanniae, Germaniae inscriptionibus, ed. Georg Kaibel. Berlin 1890.
IGLSyr 1 Inscriptions grecques et latines de la Syrie, I. Commagène et Cyrrhestique, ed. Louis Jalabert and René Mouterde. Paris 1929.
IGLSyr 13,1 Inscriptions grecques et latines de la Syrie, XIII,1. Bostra, ed. Maurice Sartre. Paris 1982.
IGLSyr 3,2 Inscriptions grecques et latines de la Syrie, III,2. Antiochène, ed Louis Jalabert and René Mouterde. Paris 1953.
ILAlg Inscriptions latines de l'Algérie (Paris 1922- ).
ILB, A. Deman - M.-T. Raepsaet-Charlier, Les inscriptions latines de Belgique (Bruxelles 1985).
ILJug, Šašel, Anna, and Jaro Šašel. Inscriptiones Latinae quae in Iugoslavia inter annos MCMII et MCMXL repertae et editae sunt. Situla, 25. Ljubljana 1986. [selected Greek texts].
ILLPRON 1306, M. Hainzmann - P. Schubert, Inscriptionum lapidariarum Latinarum provinciae Norici usque ad annum MCMLXXXIV repertarum indices (Berlin 1986- ).
ILS, Dessau, Hermann. Inscriptiones latinae selectae. 3 vols. in 5 parts. Berlin 1892-1916.
IMS 4, Petrović, Petar. Inscriptions de la Mésie Supérieure. Vol. 4. Naissus – Remesiana – Horreum Margi. Belgrade 1979.
IMS 6 Dragojević-Josifovska, Borka. Inscriptions de la Mésie Supérieure. Vol. 6. Scupi et la région de Kumanovo. Belgrade 1982.
IMS II Miković, Miroslava. Inscriptions de la Mésie Supérieure. Vol. 2. Viminacium et Margum. Belgrade 1986.
IMT Gran/Pariane Inschriften Mysia & Troas [IMT], eds. Matthias Barth and Josef Stauber. Leopold Wenger Institut. Universität München. Version of 25.8.1993 (Ibycus). Packard Humanities Institute CD #7, 1996.
— Mysia, «Granikos mit Pariane», nos. 1001-1105.
— Includes: Peter Frisch. Die Inschriften von Parion. «Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien», 25. Bonn 1983.
IRT, Reynolds, Joyce M., and John B. Ward Perkins. The Inscriptions of Roman Tripolitania. Rome 1952.
IScM 5 Doruţiu-Boila, Emilia. Inscriptiones Daciae et Scythiae Minoris antiquae. Series altera: Inscriptiones Scythiae Minoris graecae et latinae. Vol. 5. Capidava, Troesmis, Noviodunum. Bucharest 1980. In Romanian.
IScM II, Stoian, Iorgu. Inscriptiones Daciae et Scythiae Minoris antiquae. Series altera: Inscriptiones Scythiae Minoris graecae et latinae. Vol. 2. Tomis et territorium. Bucharest 1987. In Romanian.
J. Andreu Pintado, J. Andreu Pintado - Á.A. Jordán Lorenzo, ETF(arqueol) 16/17, 2003/04, 448-450, Nr. 13-15
Kelly, C., Çev. Kaçar, T. (2014)., “Attila: Hunlar ve Roma İmparatorluğunun Çöküşü” İstanbul: Turkuvaz Yayınevi, 567.
Koçak, K. (2013).“Bozkır Kültür Dinamiklerine Göre Avrupa Hunlarının Kuruluşu” 11. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi’nde sunuldu, Kırgızistan, 579,580.
M.C.J. Miller M.C.J. Miller, Inscriptiones Atticae. Supplementum inscriptionum Atticarum 6 (Chicago 1992) 108-111, Nr. 78.; W. Peek, Attische Grabschriften 2 (Berlin 1958) 29-30, Nr. 90.
P. Pilhofer, P. Pilhofer, Philippi 2. Katalog der Inschriften von Philippi (Tübingen 2000) 283- 284, Nr. 272.
PIR, Prosopographia Imperii Romani (Berlin 1897-1898).
RIT, G. Alföldy, Die römischen Inschriften von Tarraco (Berlin 1975).
RIU, Die römischen Inschriften Ungarns (Budapest, Amsterdam 1972-
RMD, Roman Military Diploma.
S. Conrad, Die Grabstelen aus Moesia inferior. Untersuchungen zu Chronologie, Typologie und Ikonographie (Leipzig 2004) 228-229, Nr. 381; Taf. 76, 2.
SEG, Supplementum Epigraphicum Graecum. Vols. 1-11, ed. Jacob E. Hondius, Leiden 1923-1954.
Vols. 12-25, ed. Arthur G. Woodhead. Leiden 1955-1971.
Vols. 26-41, eds. Henry W. Pleket and Ronald S. Stroud. Amsterdam 1979-1994.
Vols. 42-44, eds. Henry W. Pleket, Ronald S. Stroud and Johan H.M. Strubbe. Amsterdam 1995-1997.
Vols. 45-49, eds. Henry W. Pleket, Ronald S. Stroud, Angelos Chaniotis and Johan H.M. Strubbe. Amsterdam 1998-2002.
Vols. 50- , eds. Angelos Chaniotis, Ronald S. Stroud and Johan H.M. Strubbe. Amsterdam 2003-
Tekinoğlu, H. (2013). “Hun Türkleri” İstanbul: Kamer Yayınları, 334.
Thompson, E., A., Çev: Dinçel, S., M., (2008). “Hunlar”, Ankara: Phoenix Yayınevi ,85.
TitAq Tituli Aquincenses (Budapestini 2009-2011).
Tolan, Ö., (Aralık, 2014). “Avrupa Hunlarında Devlet Teşkilatı ve Sosyo-Ekonomik Yapı” , Journal of School (JOHS), 98
TRHR (Suppl.) P. Kovács, Tituli Romani in Hungaria reperti. Supplementum (Budapest - Bonn 2005).
Üstün, A.(2013). “Geç Roma Tarih Yazımında Hunlar- Batı Avrasya’da Erken Türk Varlığı” Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 142, 143
Yılmaz, A. (2016), “Attila’nın Siyasi Hayatı, Şahsiyeti ve Karakteri”, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 142
Ziyai, A., (2010). “Orijinal Çin Kaynaklarına Göre Hun-Türk I. Bölüm: Kudretli Büyük Hun Tanrıkutluğu (Türk Halkının Ataları Hunlar ve Hunların Ortaya Çıkışı)”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30(3), 901-909