OSMANLI ÜLKESİNE ABD NÜFUZU YERLEŞTİRME ARACI: TIBBİ MİSYONERLİK
Bu makalede Amerikan Board Teşkilatı’nın özellikle tıbbi misyon etkinlikleri bir tıp doktoru gözüyle irdelenmeye çalışılmaktadır. Kurulduğu 1776 yılından, 1898 yılına kadar Amerika kıtasında genişleme politikası izleyen ABD, izlediği Monroe Doktriniyle bölgesel yayılmacılığına gerekçe üretti. 19. yüzyıl boyunca genişleme siyasetini, ekonomik, sosyal ve siyasal gelişmelerle pekiştirerek dünyada çeşitli ülke ve bölgelere de misyonerler aracılığıyla nüfuz etti. Başlangıçta Osmanlı Devleti’yle ticari açıdan ilgilenen Amerika’nın, ilişkilerin artmasıyla, Osmanlı’ya ilgisi ticaretten öteye geçti; siyaset, kültür ve din merkezli ilerlemeye başladı. 1830’lu yıllardan itibaren, Osmanlı Devleti’ndeki Süryani ve Ermenilerin Protestanlaştırılması amacıyla Anadolu’ya giren ve misyoner etkinlikleri hedefiyle birçok şehirde istasyon kuran Amerikan Protestan Örgütü (American Board of Commissioners for Foreign Missions-ABCFM), Osmanlı Hristiyanlarını Protestanlaştırmak amacıyla kiliseler, okullar, hastaneler ve yetimhaneler gibi çok sayıda ve çok çeşitlilikte kurumsal bir yapılanma gerçekleştirdi. Osmanlı Devleti’nin sağlık hizmetleri vermekteki zafiyeti, misyonerlerin özellikle sağlık alanında faaliyetler yapmalarında çok etkin oldu. Bunlar, gezici sağlık hizmetleriyle başlattıkları faaliyetlerine son- radan hizmete soktukları dispanserler ve hastanelerle devam ettiler. Sağlık hizmetlerinden yoksun kalmış Anadolu halkı, şifa ararken misyonerlerden gördükleri ilgi ve tedavi yardımı nedeniyle onlara müsamaha ve sempati gösterdi. Böylece rahat çalışma ortamına kavuşan misyonerler, özellikle Ermeniler, sonra Bulgar ve Rumlar üzerinde Osmanlı’dan ayrılmaları için propaganda yaptılar, uluslaşma çabalarına önemli desteklerde bulundular. Diğer yandan, tıbbi misyonerler, halkı dönemin modern tıp olanaklarıyla tanıştırdılar. Anadolu’nun özellikle doğusunda açtıkları klinik ve hastanelerde Müslümanlarla Gayrimüslimler arasında ayırım yapmadan hizmet verdiler. Sağlık sorunlarının çözümüne kısmen de olsa katkı yaptılar ve bazı sağlık kurumlarının kalıcı olmasına da vesile oldular. Misyonerlik faaliyetlerinin, ülkesinde bozgunculuğa meydan vermesini istemeyen yönetici, yukarıda özetlenen konularda halkına her türlü hizmeti adaletle sunmalıdır. Karşı propaganda ve istihbarat faaliyetleri konularını da dikkate almalıdır.
SETTLEMENT OF AMERICAN PERMEATION INTO THE OTTOMAN STATE: ENGAGEMENT IN MEDICAL MISSIONARY
In this article, medical mission activities of The American Board of Comissioners are scrutinized by the eyes of a medical doctor. The U.S.A. following an expansionist politics in the America continent from establishment year of 1776 until 1898 created a reason for its regional growth through The Monroe Doctrine. It strengthened its expansionist politics supported with strong economical, social and political developments during the 19th century, permeated into various regions and countries in the world through the missionaries. In the beginning commercially interested in trading with The Ottoman State, and by the time when the relations between the two countries increased beyond trade, religious, cultural and politically based relations started to improve. In order to convert The Assyrians and Armenians into Protestantism, The American ABCFM Protestant Organization entered Anatolia and established stations including churches, schools, hospitals and orphans’ houses for missionary activities in many cities as well as various institutional structures. The incompetence of Ottomans in providing health services became effective for the missionary activities to be successful. The missionaries started their activities with mobile health services and continued with dispensaries and hospitals. The Anatolian people deprived of health services showed tolerance and sympathy to the missionaries as they were looking for recovery against the interest they received from the missionaries. Thus, the missionaries had a convenient working environment executed propagandas on especially on Armenians, then Bulgarians and The Greeks to seperate from The Ottomans, and supported them with efforts to have nationalism. The Medical missionaries introduced the people with modern medical facilities on one hand, and served without distinguishing between muslims and non-muslims especially in the clinics and hospitals they opened in the east of Anatolia. They contributed partly to solution of the health problem and helped some health institutions to remain permanently. The administrator who wants to prevent subversive activities from happening in his country should present his people all kinds of shortly above mentioned services with justice. He should also pay attention to counterpropagandas and intelligence activities.
___
- Akgün, S. (1988), [The role of of American Missionars in Armenian Matter] Amerikalı
Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü, Atatürk Yolu 1(1):1-12.
- Aksoy, M., Taşkın, F., (2015). [Aintab American Hospital and Its Effect on the Region People (1880-
1920)] Antep Amerikan Hastanesi ve Bölge Halkı Üzerindeki Etkisi (1880-1920) , Turkish
Studies -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı), Volume 10/9 Summer 2015,
p.
23-42.
www.turkishstudies.net,
DOI
Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8598
- Aktürk, S. (2017), [Schools of American Missionaries Built Between 1863-1885 in the Mardin]
Amerikan Misyonerlerinin 1863-1885 Yılları Arasında Mardin’de Tesis Ettikleri Okullar.
Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi 5(1):20-41.
- Alan, G. (2007), [Missionary Activities of the American Board Schools] Amerikan Board
Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri. Journal of Islamic Research 20(4):464-475.
- Alan, G. (2008), [Protestan Schools in Ottoman Empire] Osmanlıda Protestan Okulları, İstanbul:
Meydan Yayıncılık.
- Anderson, R. (1872), History of the Missions Of the American Board of Commissioners for Foreign
Missions to the Oriental Churches, Vol. I. Boston: Congregational Publishing Society.
- Ault, F.M. (1926), The Central Aim of Medical Missions. In: Turner FP, Sanders FK eds. Foreign
Missions Conference in North America at Atlantic City and. New Jersey.
- Aydın, E. (2004), [Ottoman Health System Organization in 19th Century] 19. Yüzyılda Osmanlı
Sağlık Teşkilatlanması. OTAM 15:185-191.
- Aydın, S. (2006), [Review of Ottoman’s Medical Conception from the Window of Modern
Medicine] Modern Tıp penceresinden Osmanlı Tıp Anlayışına Bakış. İçinde: Osmanlılarda
Sağlık. Ed.Yılmaz C, Yılmaz N. Cilt1, İstanbul: Biofarma.
- Aydın, S., Emiroğlu, K., Özel, O., Ünsal, S. (2001), [Mardin: Tribe-Congregation-State] Mardin
Aşiret-Cemaat-Devlet. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
- Bartholomew, A.A. (1989), Tarsus American School 1888-1988. The Evaluation of a Missionary
Institution in Turkey. Philadelphia: Byrn Mawr College.
- Bozan, O. (2014), [Activities Of American Missionaries In Mardin In The Second Half Of XIX.
Century] XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Mardin’de Amerikan Misyonerlerinin Faaliyetleri.
e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi/Journal of Oriental Scientific Research (JOSR) 11:21-
48.
- Çabuk, M. (2015). [According To American Board Archives; 1878-1879 Zeytun Armenian Revolt
And American Missionaries] Amerikan Board Arşivine Göre; 1878–1879 Zeytun’daki
Ermeni İsyani Ve Amerikali Misyonerler. Turkish Studies International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/5 Spring 2015, p. 131-
140.
- Cox, S.S. (2010), [Istanbul Memories of An Amerıcan Ambassador (1885-1887)] Bir Amerikan Dip-
lomatının İstanbul Anıları 1885-1887, Çev. Çağalı-Güven G., İstanbul: İş Bankası Kültür
Yayınları.
- Demır, C. (2012), Talas American Girls' And Boys' Colleges According To The American Board
Documents, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012:1405-1420. ISSN: 1308-2140,
www.turkishstudies.net
- Dervişoğlu, F.M., ABCFM Misyonerleri Albert ve Emma Hubbard’ın 1873-1899 Sivas İzlenimleri,
Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Yayına Hazırlayanlar: M. Metin Hülagü, Şakir
Batmaz, Gülbadi Alan, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi, II. Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Sempozyumu, 22-24 Mayıs 2008, Cilt 2, 2009:127-142.
- Fensham, F.A., Lyman, M.I., Humphrey, H.B. (1908), A Modern Crusade in the Turkish Empire,
Chicago: Woman’s Board of Missions of the Interior.
- Gordon, L.J. (1932), American Relations with Turkey, Philadelphia: Oxford University Press.
- Grundmann, C.H. (2005), Sent to heal! Emergence and development of medical missions. Lanham:
University Press of America.
- Hamlın, C. (1878), Among the Turks. New York: Robert Carter and Brothers.
- Harper, F.J. (1906), Methods of Mission Work among Moslems: Medical Missions. New York:
Fleming H. Revell Company.
- Haytoglu, E. (2014), [The Health Activities of American Missionaries in Anatoia and Armenians]
Amerikan Misyonerlerinin Anadolu Topraklarındaki Sağlık Faaliyetleri ve Ermeniler. Yeni
Türkiye 60:1-16.
- Hülagü, M.M. (2001), [Turkey in the Quadrangle of Missionar, Armenian, Terror and America from
Ottomans to Republic] Osmanlıdan Cumhuriyete Misyoner, Ermeni, Terör Ve Amerika
Dörtgeninde Türkiye. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10(4):57-93.
- Kaçmaz, E. (2014), [Missionary Activities In The Lands Of Ottoman Turkey: The Emergence Of
Robert College And The American College For Girls] Osmanlı Türkiye’sinde Misyoner Faaliyetleri: Robert Koleji Ve Amerikan Kız Koleji’nin Ortaya Çıkışı] Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/7 Summer 2014, p. 379-395, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net
- Keskinbora, H.K. (2008), [The Congress Held in Brussels in 1902 "Amelioration of the Life
Standards of the Blinds" and The Evaluation of an Ophthalmologist Attended from Istanbul]
1902 Brüksel Körlerin Durumlarının Düzeltilmesi Kongresi ve İstanbul'dan Katılan Göz
Hekiminin Degerlendirmesi. T Oft Gaz 38:353-360.
- Keskinbora, H.K. (2017), [Was It an Obligation for Ottomans to Establish Damascus Medical
Faculty as One of the Final Services to Syria?] Osmanlının Suriye’ye Son Hizmetlerinden
Şam Tıp Fakültesi Zorunluluktan mı kuruldu? Lokman Hekim Dergisi 7(2):73-81.
- Keskinbora, H.K. (2018), [The Activities of Women Health Professionals Durign War Intelligence]
Savaş İstihbaratında Kadın Sağlık Mensuplarının Çalışmaları. Türkiye Klinikleri J Med Sci
2018. DOI:10.5336/medsci.2017-57718
- Keskinbora, H.K. (2014), [Eye Doctor Esat Işık: A Light in Science, in Politics, in National Struggle]
Göz Tabibi Esat Işık: Bilimde, Siyasette, Milli Mücadelede Bir Işık. İstanbul: Bahçeşehir
Üniversitesi Yayınları.
- Kılıç, D. (2018), [An Evaluation of the Effects of the Armenian Patriarchate on the Developments
of the 1915 Armenian Incidents (1908-1915)] 1915 Ermeni Olaylarının Gelişiminde İstanbul
Ermeni Patrikhanesinin Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme (1908-1915). Turkish Studies -
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,
Volume 13/8, Spring 2018, p. 79-99.
- Kılıç, R. (2006). [Missionary and Missionary Activites Towards Turkey] Misyonerlik Ve Türkiye’ye
Yönelik Misyoner Faaliyetleri. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR) 29:327-342.
- Kocabaşoğlu, U. (1989), [The America in Anatolia In Their Documents: American Missionary
Schools in Ottoman Empire During 19th Century] Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki
Amerika: 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları,
İstanbul: Arba Yayınları.
- Kuzgun, M., Güher, E. (2015), [The Healthcare Mission of American Missionaries in Line With the
Aid Activities in Turkey] Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’da Yardım Faaliyetleri
Çerçevesinde Sağlık Misyonu. Turkish Studies -International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic-, Volume 10/9 Summer 2015, p.505-534.
- Küçükoğlu, B. (2005), [Missionary Activities in Turkish World] Türk Dünyasında Misyoner
Faaliyetleri. İstanbul: IQ Kültür-Sanat Yayıncılık.
- Lowe, J. (1886), Medical Missions: Their Place and Power. 3. Ed. New York: Fleming H. Rewel Co.
- Loewenberg, S. (2009), Medical missionaries deliver faith and health care in Africa.
Lancet 373:795–
796.
- Narin, R. (2014), [The Impact of american Board on Ottoman Armenians (1820-1870): Kocaeli
Model] Amerikan Board’un Osmanlı Ermenileri Üzerine Etkisi (1820-1870): Kocaeli
Örneği. Yeni Türkiye 61: 1503-1518.
- Niles, M.E., West, H.S. (1890), American Heroes on Mission Field. New York: E. C. Haydn.
- Öney, C. (2012), [American Board and Misfeasance of the Sason Armenian Revolt as a Propaganda
Tool] American Board ve Sason Ermeni İsyanının Amerika’da Propaganda Aracı Olarak
Kullanılması. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi 1(1):207-224.
- Özgür, Y. (2012), An Overview Of American Missionary Activities In Istanbul From Reign Of
Abdulhamit The 2nd To The First World War. Turkish Studies - International Periodical For
The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p.
2739-2750, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net
- Rıggs, A.S. (1920), Shepard of Aintab, New York: Interchurch Press.
- Sezer, A. (1999), [The Educational and Training Activities of Missionars from Ottomans to Turkish
Republic] Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Misyonerlerin Türkiye'deki Eğitim ve Öğretim
Faaliyetleri. HÜ Edebiyat Fak. Dergisi 16(3):169-183.
- Taşdemirci, E. (2001), [The Minority Schools and Foreign Schools in the History of Turkish
Education] Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları Ve Yabancı Okullar. Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi 10(1):13-30.
- Taşkın, F. (2017), [Medical Activities of American Board in Turkey (1833-1923)] Amerikan Board
Misyonerlerinin Türkiye’deki Sağlık Faaliyetleri (1833-1923). Avrasya İncelemeleri
Dergisi-Journal of Eurasian Inquires 6(2):149-176.
- Toman, M., Akman, H. (2014), [The American Empire In the Historical Context] Tarihi süreç
içerisinde Amerikan İmparatorluğu. Tarih Okulu Dergisi 7(20):285-331.
- Tozkoparan, N. (2009), [The Role of The Educational and Health Activities of American Protestan
Missionars in the Separatist Armenian Movements] Ermeni Ayrılıkçı Hareketlerinde
Amerikan Protestan Misyonerlerinin Eğitim ve Sağlık Faaliyetlerinin Rolü, Hoşgörüden Yol
Ayrımına Ermeniler, Yayına Haz.: Hülagü MM, Şakir Batmaz Ş, Alan G. Erciyes
Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi, II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, 22-
24 Mayıs 2008, Cilt 3, 2009.
- Turner, F.P. (1926), The Foreign Missions Conference of North America. New York: Foreign
Missions Conference.
- Ussher, C.D., Knapp, G.H. (1917), An American Physician in Turkey: A Narrative of Adventures in
Peace and in War. Boston: Houghton Mifflin Co.
- Vahapoğlu, H.M. (1992), The Minority and Missionary Schools from Ottomans until Today]
Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Van Lennep, H.J. (1870), Travels in Little Known Parts of Asia Minor. London: John Murray.
- Wherry, E.M. (1906), Methods of Mission Work Among Moslems. New York: Fleming H. Revell
Company.
- White, G. E. [Memories of an American Missioner on Merzifon American College] Bir Amerikan
Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, Tercüme: Yüksel, C.T., I.Bölüm,
Osmanlı İmparatorluğunda Misyoner Faaliyetleri, İstanbul 1995.
- Özgür, Y. (2012), An Overview Of American Missionary Activities In Istanbul From Reign Of
Abdulhamid The 2nd To The First World War. Turkish Studies - International Periodical
For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012,
p. 2739-2750, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net
- Yücel, İ. (2017). [American Missionary in Anatolia and Missionary Hospitals (1880-1934)]
Anadolu’da Amerikan Misyonerliği ve Misyon Hastaneleri (1880-1934). Ankara: Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
- Yücel, İ. (2011). [A Missionary Enterprise in Theory and Practice: Urfa Shattuck School fort the
Blind in Asia Minor] Bir Misyonerlik Uygulamasının Teorisi ve Pratiği: Urfa Amerikan
Körler Okulu. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 7:65-86.