Ahvâl-i kıyâmet‟te dudak uyumu

Dudak (düzlük-yuvarlaklık) uyumu, Türkçenin her devrinde her sahada kelime bünyesine kuvvetle hâkim olan bir uyum değildir. Eski Türkçede bazı tereddütlerle birlikte genel olarak mevcut bulunan dudak uyumu sistemi, Eski Anadolu Türkçesinde esaslı sarsıntılara uğramış; hatta bütünüyle yok olmuştur. Batı Türkçesinde dudak uyumu süreci Klasik Osmanlı Türkçesi döneminin ilk zamanlarında başlamış ve ancak Orta Osmanlı Türkçesi döneminin sonlarında (18. yüzyılda) tamamlanmıştır. Ahvâl-i Kıyâmet’teki dudak uyumu, büyük ölçüde, Eski Anadolu Türkçesinde bulduğumuz uyumun bir devamı gibidir. Fakat, asıl şekilleriyle nöbetleşe kullanılan birçok yeni şekilli kelime tabanı ve ek, metnimizin dudak uyumu sürecinde bir hayli yol katettiğini göstermektedir.

Labial harmony in ahvâl-i kıyâmet

Labial harmony (Plainness and roundness) is not a harmony that, in every period of Turkish, dominates every field within the scope of vocabulary. Labial harmony system existed in general with some hesitations in Old Turkish Language, was damaged dramatically in Old Anatolian Turkish; and moreover it was lost completely. Process of labial harmony in West Turkish began in the earlier stages of Classic Ottoman Turkish, and completed only in the late Middle Ottoman Turkish period (18th century). Labial harmony in Ahvâl-i Kıyâmet, to a great extent, is just like a continued existence of the harmony seen in Old Anatolian Turkish. However, many new shaped word bases and affixes used in turns with their original shapes show that our text has gained ground in the process of labial harmony.

PDF

___

ACARER, Emine (2009), Hikâye-i Pâdişâh-ı Rûm (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
ARAT, R. Rahmeti (1951), “Atebetü‟l-Hakayık‟ta g ve ġ Seslerine Dâir”, TM, IX, 1946-51, s. 65-73.
BANGUOĞLU, Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
BRENDEMOEN, Bernt (1980), “Labial Ünlü Uyumunun Gelişmesi Üzerine Bâzı Notlar”, TM, XIX, 1977-1979, s. 223-240.
DEVELİ, Hayati (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, TDK Yayınları, Ankara.
DUMAN, Musa (2000), Birgili Muhammed Efendi, Vasiyyet-nâme, Dil İncelemesi, Metin, Sözlük, Ekler İndeksi ve Tıpkıbasım, R Yayınları, İstanbul.
ERGİN, Muharrem (1991), Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, TDK Yayınları, Ankara (2. baskı).
ERGİN, Muharrem (2004). Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
GABAIN, A. Von (1988), Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: M. Akalın, TDK Yayınları, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer-GÜLSEVİN, Selma (1993), (Kâmûs-ı Türkî’ye Göre) Türkçede Yapım Ekleri Ve Kullanılışları, I. Fiilden İsim Yapan Ekler, Malatya.
GÜLSEVİN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yayınları, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer-BOZ, Erdoğan (2004), Eski Anadolu Türkçesi, Gazi Kitabevi, Ankara.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
KARAÖZ, Ayşegül (2009), Cabbar Kulu, Hikâye-i Veysel Karâni (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (Basılmamış) Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
KORKMAZ, Zeynep (1965), “Eski Anadolu Türkçesi‟ndeki –van/-ven, -vuz/-vüz Kişi ve Bildirme Eklerinin Anadolu Ağızlarındaki Kalıntıları”, TDAY-Belleten 1964, TDKYayınları, Ankara, s. 43-65.
KORKMAZ Zeynep (1973), Sadru’d-dîn Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), DTCF Yayınları, Ankara.
KORKMAZ, Zeynep (1994), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri Ve Ek Kalıplaşması Olayları, TDK Yayınları, Ankara.
MANSUROĞLU, Mecdut (1998), “Eski Osmanlıca”, Tarihi Türk Şiveleri, TKAE Yayınları, Ankara (3. baskı).
ÖNER, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara.
ÖZKAN, Abdurrahman (2008), “Mehekkü‟l-İlim Ve‟l-Ulemâ İsimli Eserde Dudak Uyumu”, 1. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Isparta, s. 479-497.
ÖZKAN, Mustafa (1995), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi, İstanbul.
SERTKAYA, Osman Fikri (1996), “Bolsunġıl Tep Tediler”, Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988, TDK Yayınları, s. 135-142.
TİMURTAŞ, Faruk K. (1994), Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl, Gramer-Metin-Sözlük, Enderun Kitabevi, İstanbul.
YILDIZ, Osman (2000), “Orta Türkçe Lehçeleri‟nde Karşılaştırmalı İsim Çekim Ekleri ve Eski Anadolu Türkçesi‟nin Yeri”, Dil Dergisi, 88, s. 14-29.
YILDIZ, Osman (2002), Orta Osmanlıca Dönemine Ait Bir Dil Yadigârı: Ahvâl-i Kıyâmet, Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler, Şûle Yayınları, İstanbul.