219127

DENİZLİ TAVAS'TA BEKTAŞİ KÜLTÜRÜNÜN GÜNÜMÜZE YANSIYAN İZLERİ: TEKKE KÖYÜ ÖRNEĞİ

XI. yüzyılda Anadolu kapısının Türklere açılmasıyla bu bölgeye yoğun bir Türk göçü başla- mıştır. Türkmenlerin göçünün başlamasıyla Horasan tasavvuf öğretisine bağlı birçok derviş topluluğu da Anadoluya yönelmiştir. Düşünce dünyalarının temelini Hoca Ahmet Yesevi geleneğinin oluşturduğu bu derviş toplulukları, özellikle XIII. yüzyıldan itibaren Anadoluda güçlü ve etkin bir Türk iskânının yaşanmasını sağlar. Ömer Lütfi Barkanın kendilerine ko- lonizatör Türk dervişleri dediği şeyh, baba, abdal lakaplı ve sufî kimlikli kişiler Türkmenle- rin Anadoludaki iskânlarında birer sosyal-dini lider olarak görev yaparlar. Yine Menâkıbdaki kayda göre Hacı Bektâş-ı Velî, müritlerinden Sarı İsmaili, Menteşeye bağlı Tavasa gönder- miştir. Alevi-Bektaşi menkıbelerinde, mitsel anlatılarında adı sıklıkla ve saygıyla anılan Ale- vi-Bektaşi kültürünün yetkin temsilcilerinden Sarı İsmail, Denizli Tavasta Anadolunun Türkleşme sürecine aktif katkıda bulunur. Sarı İsmailin türbesi, Denizli ilinin Tavas ilçesine bağlı Tekke Köydedir. Bugün Alevi-Bektaşilerin büyük saygı duyarak ziyaret ettikleri Tekke Köyde, Sarı İsmail Türbesine ilaveten, Mustafa Baba ve Yaren Ali Baba Türbeleri ile temelleri geçmişe dayanan canlı bir Alevi-Bektaşî kültür alanı bulunmaktadır. Bu bağlamda yapılan çalışmada Bektaşiliğin önemli yerleşim merkezlerinden biri olan Denizlinin Tavas ilçesine bağlı Tekke Köyündeki Bektaşilik kültürü ve bu kültürün geçmişten günümüze yansımala- rı sosyo-antropolojik bir minvalde değerlendirilmektedir. Çalışmada özellikle kutsal kişiler, yer, ağaç, dağ, orman ve kadın kültleri incelenmiştir. Yapılan çalışma nitel bir çalışmadır. Araştırma sürecinde bahsi geçen yerlerde farklı tarihlerde sosyal antropolojik anlamda katı- lımlı gözlem tekniğinden yararlanılmıştır. Bunun yanı sıra, daha sağlıklı değerlendirmelerde bulunabilmek amacıyla hem görüşme tekniği kullanılmış hem de görüşmede bahsi geçen anlatımlar, bu konu ile ilgili dokümanlarla desteklenmiştir. Araştırma sürecinde 30 ayrı gö- rüşme yapılmıştır. Yapılan çalışma bazı özel günlerin ve ayinlerin dikkate alınmasını gerektir- diğinden toplam iki yıl sürmüştür. Bu görüşmelerden elde edilen bulgular, teorik bilgilerle de desteklenerek yorumlanmaya çalışılmıştır.

PRESENT TRACES OF BEKTASHI CULTURE IN TAVAS, DENİZLİ: TEKKE VILLAGE CASE

In the 11th century, an intensive Turkish migration towards Anatolia began with the opening of door of Anatolia for Turks. Various dervish communities devoted to Khorasan Sufism discipline also headed for Anatolia during the migration. These dervish communities, refle- ctor of Ahmet Yesevi tradition, enabled a powerful and effective Turkish settlement especi- ally after the 13th century. These individuals called as colonizer Turkish dervishes by Ömer Lütfi Barkan, had Sufi identities and were titled as sheik, dada, and dervish. They served as social-religion leader in Anatolian settlement of the Turkmen. According to the records in Menakıb, the Haji Bektash Veli sent one of his followers, Sarı Ismail, to Tavas District in Menteşe. In Alevi-Bektashi anecdotes, Sarı Ismail Sultan was one of the effective representa- tives of Alevi-Bektashi culture and mythical narratives mention about him with respect. Sarı Ismail Sultan significantly contributed to the process of Turkization of Anatolia in Tavas, Denizli. His tomb is in Tekke village in the Tavas District of Denizli. The tomn is visited by Alevi-Bektashi community with great dignity. Besides, there is a live Alevi-Bektashi culture field dating back to old times with Mustafa Dada and Yaren Ali Dada Tombs in Tekke Village. In the conducted study, Bektashi culture and reflections of this culture from past to present in Tekke Village are discussed in socio-anthropological manner. In the study, especially sac- red persons, places, trees, mountain, forests and female cult have been examined. This study is a qualitative study. During the research process, participant observation technique was employed in social anthropological manner on aforementioned places for different dates. In addition, with a view to apply better assessment, not only interview technique is used, but also narratives used in interviews are supported by documents regarding these subjects. Du- ring the research process, 30 separate meetings were conducted. This applied study lasted a total of two years due to necessity to consider certain special occasions and ceremonies. The findings obtained from these interviews were tried to be interpreted with theoretical infor- mation support.

___

ANOHİN, A .V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller, (Çev. Zekeriya Karadavut ve Jan- net Meyermenova), Konya: Kömen Yayınları. AYVERDI, İ. (2008). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat. BALİVET, M. (Kış-2009). Keşiş ve Derviş Büyükelçiler Athos Dağından Sakız Adasına, Çev. Perihan Yalçın, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Cilt: XV/52, s. 21-36. BAYAT, F. (2006). Türk Mitolojisinde Dağ Kültü, Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt. XII/46, s. 47-60. BİRDOĞAN, N. (1998). Anadolu Aleviliğinde Çevre Sevgisi, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Hacı Bektaş Veli Dergisi, IV/6, Yaz, s. 59-76. BORATAV, ve PERTEV, N. (1978). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul: Gerçek Ya- yınları. BOZKURT, F. (1990). Alevîliğin Toplumsal Boyutları, İstanbul: Tekin Yayınları. BOZKUŞ, M. (2006). Sivas Alevîliği, Isparta: Fakülte Kitabevi. ÇORUHLU, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi. DANİŞMEND, İ.H. (1978). Türk Irkı Niçin Müslüman Oldu?, Konya: Milli Ülkü Yayınevi. DEVELLİOĞLU, F. (1992). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabe- vi. ELIADE, M. (1999). Şamanizm, (Çev. İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitabevi. ER, P. (1996). Türklerde Ağaç Kültü ve Bunun Anadolu Alevî İnancındaki İzleri: Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1994, Ankara: Kültür Bakanlığı Hagem Yayınları. ERGUN, M. (2002). Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımala- rı, İslamiyet Öncesi Türk Destanları, (Hzl. Saim Sakaoğlu-Ali Duymaz), İstanbul: Ötü- ken Neşriyat. ERGUN, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkan- lığı Yayınları. ERDOĞAN, B. (2007). Sorularla Türk Mitolojisi, İstanbul: Pozitif Yayınları. ERGİN, M. (1997). Dede Korkut Kitabı, C. I. Ankara: TDK Yayınları. ERÖZ, M. (1977). Türkiyede Alevilik ve Bektaşilik, Ankara: Otağ Matbaacılık. EŞKİ, H. (2010). Bugünü Anlamak İçin Max Weberi Yeniden Yorumlamak, Bülent Ecevit Üniversitesi, Uluslararası Yönetim ve İşletme Dergisi (Eski adı Zonguldak Karaelmas Üni- versitesi Sosyal Bilimler Dergisi), Cilt 6, Sayı. 11, s. 187198 GÜNAY, Ü. & GÜNGÖR, H. (1998). Türk Din Tarihi, Kayseri, Laçin Yayınları. GÖLPINARLI, A . (1995). Vilâyet-Nâme (Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Velî), İstanbul: İnkılâp Kitabevi. İNAN, A . (1954). Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ________(1976), Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayını. KALAFAT, Y. (1998). Kuzey Azerbaycan-Doğu Anadolu ve Kuzey Irakta Eski Türk Dini İzleri: Dini Folklorik Tabakalaşma, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınevi. KAYA, D. (2007). Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları. KORKMAZ, E. (2005). Alevilik ve Bektaşilik Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınları. KÖPRÜLÜ, F. (1991). Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bası- mevi. KURGUN, L. (2006). Denizli İlinde Boy Adlarından Kaynaklanan Orun Adları, Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, Sayı. 39, s. 33-42. OCAK, A .Y. (1983). Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları. __________(1989). Türk Tarihinin Kaynağı Olarak Bektaşi Menakıbname (Vilayetna- me)lerinin Mahiyeti, IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, (21-25 Eylül 1981), III, Anka- ra: s. 1239-1247). OĞUZ, M. Ö. (2007). UNESCO, Kültür ve Türkiye, Millî Folklor Dergisi, Sayı.73, s. 5-11. ____________ (2007a), Folklor: Ortak Bellek ve Paylaşılan Deneyim, Millî Folklor Der- gisi, Sayı.74, s. 5-8. ÖGEL, B. (1971). Türk Mitolojisi II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. RAHMAN, A . (1996). Uygur Folkloru, (Çev Şener Yalçın & Erkin Emet), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını. ROUX , J .P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul: İşaret Yayınları. ŞENER, C. (1997). Türklerin Müslümanlıktan Önceki Dini Şamanizm, İstanbul: Ad Yayın- ları. TANYU, H. (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Yayı. TUNA, E. (2000). Şamanlık ve Oyunculuk, İstanbul: Okyanus Yayınları. TURAN, O. (1993). Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. TÜRKDOĞAN, O. (1995). Alevî Bektaşi Kimliği: Sosyo-Antropolojik Araştırma, İstanbul: Timaş Yayınları. ÜÇER, C. (2005). Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik, Ankara: Ankara Okulu Yayınları. YILDIZ, H. (2004). Anadolu Alevîliği: Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme, Ankara: Araştırma Yayınları. YÖRÜKAN, Y.Z. (1998). Anadoluda Alevîler ve Tahtacılar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi