TUNCELİ/DERSİM'İN OSMANLI HÂKİMİYETİNE GİRİŞİ VE OSMANLI'NIN XVI. ASIRDAN İTİBAREN SINIRLARI İÇİNDEKİ KIZILBAŞLARA KARŞI TUTUMU VE BUNUN DERSİM'E ETKİSİ

Bu çalışma, Dersim bölgesinin Osmanlı hâkimiyetine girişini, bölgenin Osmanlı idari sistemindeki yerini ve Anadolu’da Safevi yanlısı oldukları için Kızılbaş olarak adlandırılan Türkmen aşiretlerinin durumlarını, kaynaklar ışığında belirli bir ölçüde araştırıp sorgulamayı amaçlamaktadır. Dersim, Çaldıran Savaşı’ndan sonra Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Diyarbekir Eyâleti kurulduktan sonra da, bugünkü Tunceli ilinin tamamını ve Erzincan ile Malatya’nın bir kısmını içine alan Çemişgezek Sancağı buraya bağlanmıştır. Sultan Selim, Çemişgezek Sancağı’nı Pir Hüseyin Bey’e tevcih etmiştir. Onun ölümüyle de sancak oğulları arasında paylaştırılmıştır. Çemişgezek Beyleri’nin kimler olduğu arşiv belgelerinden ve Bitlis Beyi Şerafeddin Han’ın Şerefnâme isimli eserinden öğrenilmektedir. Sultan Selim Dönemi’nde, bugün dahi sonuçları üzerinde uzlaşılamayan bir olay meydana gelmiştir. Bu da, öldürülen Kızılbaş Türkmenleri’nin sayısı ile ilgilidir. Bu konu hakkında, o dönemde yaşamış tarihçiler arasında, bilgi veren tek kişi ise İdris-i Bitlisi’dir. İdris-i Bitlisi’ye göre, Sultan Selim, Safeviler üzerine yürümeden önce, Anadolu’da Şah İsmail’e meyleden ve Kızılbaş olarak adlandırılan Türkmenlerin yediden yetmişe öldürülmesini emretmiştir. Yapıtında kırk binden fazla kişinin öldürülmüş olduğunu söyleyen İdris-i Bitlisi, bu kadar çok kişinin ölümünden padişahı sorumlu tutmamaktadır. Ona göre padişah, mazluma dokunulmamasını, yazıcılara ise dikkatli olmalarını buyurmuştur. Ancak mübaşir mala tamah ederek kan dökmüş ve yaşla kuru birbirine karışmıştır. Bu olay sonrasında bazı aşiretler, içinde Dersim’in de olduğu dağlık bölgelere çekilmiş ve böylece Dersim’deki Türkmen nüfusu da artmıştır.

ENTERANCE OF TUNCELI/DERSIM TO OTTOMAN DOMINATION AND ATTITUDE OF OTTOMAN EMPIRE TO KIZILBASHS WITHIN THE BORDERS SINCE 16TH CENTURY AND EFFECT OF THIS ON DERSIM

This study, in the light of sources, aims to partly investigate and analyse the enterance of Der- sim region into the domination of Ottoman Empire, its position in the Ottoman administra- tive system and the status of Turkmen tribes which were called Kizilbash, since they support Safavids in Anatolia. Dersim entered into the domination of Ottoman Empire with the Battle of Chaldiran. After establishment of State of Diyarbekir, Çemişgezek Sanjak, which today encloses the whole province of Tunceli and certain parts of Erzincan and Malatya, was con- nected to Diyarbekir. Sultan Selim conferred the Sanjak of Çemişgezek to Pir Hussein. After the death of Pir Hussein, the Sanjak was allocated among his sons. It can be learned who Beys of Çemişgezek were, from the archival documents and from Sharafname of Sharafeddin Khan, the Bey of Bitlis. During the reign of Sultan Selim, an incident whose consequences have not been agreed on even today occured. That is related to the number of murdered Kızıl- bas Turkmens. Idris-i Bitlis-i is the only person who gave information about this topic among historians who lived in that period. According to Idris-i Bitlisi, before Sultan Selim attacked Safavids, he had commanded to kill all Turkmens who supported Shah Ismail in Anatolia and were called Kizilbash. In his work, Bitlisi said that more than forty thousand people were killed. However, he did not regard Padishah as responsible for this much of death. According to him, Sultan commanded that the oppressed should not to be touched, and that the scribes should be careful. However, the beadle spilled blood with desire of having more assets and a lot of innocent people were murdered. After this incident some tribes moved to mountained regions including Dersim. By this way Turkmen population in Dersim increased.

___

AFYONCU, E. (2010). Sorularla Osmanlı İmparatorluğu-II. İstanbul: Yeditepe Yayınları. AKDAĞ, M. (2010). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. AKGÜL, S. (2009). Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim. İstanbul: Yaba Yayınları. AKGÜNDÜZ, A . (1991). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 3. Kitap, Yavuz Sul- tan Selim Devri Kanunnâmeleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları. ANTRANİK. (2012). Dersim Seyahatname, İstanbul: Aras Yayınları. AYDIN, D. (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. BULUT, H.İ. (2003). Şah İsmail-Yavuz Selim Mücadelesi ve Ulemânın Rolü: Kemal Paşazâde Örneği, Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakf ı Birinci Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempoz- yumu. 9-11 Ekim. Ankara. COŞAR, Z. (2014). 40 Bin Alevi Öldürülmedi mi. İstanbul: Kaynak Yayınları. ÇALIŞLAR, İ. haz. (2010). Dersim Raporu. İstanbul: İletişim Yayınları. DANIK, E. (1993). Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşları. Ankara: Türk Kültürü Araş- tırma Enstitüsü Yayınları. Dersim Raporu .(2010). Yayına Haz. İzzettin Çalışlar. İstanbul: İletişim Yayınları. FELSEFİ, N. (2011). İranlı Tarihçilerin Kaleminden Çaldıran (1514). haz. Vural Genç. İstanbul: Bengi Yayınları. FIRAT, M. Ş. (2007). Doğu İlleri ve Varto Tarihi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık. GÖKDAĞ, B.A . (2004). Selimnâmelerde Osmanlı-Safevî İlişkileri, Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakf ı Birinci Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempozyumu. 9-11 Ekim. Ankara. GÜLENSOY, T. (1986) Doğu Anadolu Osmanlıcası - Etimolojik Sözlük Denemesi-. Ankara. GÜLENSOY, T.- Buran, A . (1992). Tunceli Yöresi Ağızlarından Derlemeler. İstanbul: Boğa- ziçi Yayınları. GÜNDÜZ, T. (2015a). Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul: Yeditepe Yayınları. GÜNDÜZ, T. (2015b). Kızılbaşlar, Osmanlılar, Saf eviler, İstanbul: Yeditepe Yayınları. İNALCIK, H. (2006). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev : Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. KOP, K.K. (1982). Araştırma ve Düşüncelerim. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. MİROĞLU, İ. (1990). Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. OCAK, A .Y. (2014). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstan- bul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. REFİK, A . (1989). Anadolu’da Türk Aşiretleri. İstanbul: Enderun Yayınları. SAVAŞ, S. (2013). XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. SERDAR, M.T. (2008). Mevlâna Hakîmüddin İdris-i Bitlisî, İstanbul: Ötüken Yayınları. SEZEN, T. (2006). Osmanlı Yer Adları (Alf abetik Sırayla). Ankara: Başbakanlık Devlet Ar- şivleri Genel Müdürlüğü Yayınları. SÜMER, F. (1999). Saf evi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. An- kara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ŞENER, C. ve HEZARFEN, A . (2003). Osmanlı Belgeleri’nde Dersim Tarihi. İstanbul: Etik Yayınları. TAŞ, K.Z. (2004). Şah İsmail ve Erzincan: Saf evi Devleti’nin Kuruluş ve Nitelikleri Üzerine Bir Değerlendirme. Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakf ı Birinci Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempozyumu. 9-11 Ekim. Ankara. TANSEL, S. (1969). Yavuz Sultan Selim. Ankara: MEB Yayınları. TAŞTEMİR, M. (1999). XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal ve İktisadî Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. UZUNÇARŞILI, İ.H. (2006). Osmanlı Tarihi, Cilt:II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. UZUNÇARŞILI, İ. H. (2003a). Anadolu Beylikleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. UZUNÇARŞILI, İ. H. (2003b). Osmanlı Tarihi, Cilt:III-I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Ya- yınları. ÜNAL, M. A . (1999). X VI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. YILMAZÇELİK, İ. (1996). XVIII. Yüzyıl İle XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaleti- nin İdari Yapısı ve İdari Teşkilatlanması, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakül- tesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 18 (29): 217-232. YILMAZÇELİK, İ. (2011). Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı. Ankara: Kripto Ya- yınları. YOLGA, M.Z. (1994). Dersim (Tunceli) Tarihi. Ankara: Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları.