TATAR MAARİF HAYATININ ÖNCÜSÜ: GILMAN KERİMİ (1841-1902)

İdil-Ural Türkleri arasında Avrupai tarzdaki yenilik ve reform hareketleri tüm Türk dünyasında birbirine benzeyen yenilik hareketlerinintesiriyle gelişme göstermiştir. İlk olarak usul-i cedit adı verilen modernöğretim metotlarının okullarda uygulanması ve halka benimsetilmesişeklinde başlayan Ceditçilik hareketleri sonraki yıllarda eğitim, matbuat,tiyatro, roman, hikâye gibi sosyal hayatın hemen her alanında kendisinigöstermiştir.Gılman Kerimi, Tatar maarif hayatının şüphesiz en önemli ismidir.Kırımlı İsmail Bey Gaspıralı’nın usul-i cedit metodunu daha iyi anlamakiçin Samara vilayetinden Bahçesaray’a gitmiş, kendisiyle bizzat görüşmüştür. Bu görüşme sadece baba Gılman Kerimi için değil, ailesi ve Türkdünyası açısından da önemli gelişmelere zemin hazırlamıştır. Gılman Kerimi, İsmail Gaspıralı ile görüşmesinin ardından köyüne döner dönmezilk iş imamlık ve ahunluk yaptığı 136 köyde uyguladığı eski öğretim metodunu değiştirmekle işe başlar ve kısmen de başarılı olur. Bu çalışmadamodern Tatar edebiyatının kurucusu olarak kabul edilen Fatih Kerimi’ninbabası Gılman Kerimi’yi tanıtmak amaçlanmıştır. Bunun için oğlu Fatih Kerimi’nin babasının vefatı üzerine kaleme aldığı “Merhum GılmanAhund” adlı Hal Tercümesinden istifade edilmiştir. Bu sayede Türkiye’deki yayınlarda çok kısa birkaç cümleyle yer verilen ve hakkında fazlabilgi sahibi olmadığımız Gılman Kerimi’ye dair çok sayıda önemli bilgiye ulaşma fırsatı elde edilmiştir. İdil-Ural boyunda Ceditçilik faaliyetleri nin en önemli aktörlerinden biri olan Gılman Kerimi ile ilgili Türkiye’dehenüz müstakil olarak bir çalışma yapılmamıştır. Bu itibarla Gaspıralı’nınideallerini benimseyen samimi bir Tatar aydını olan Gılman Kerimi heryönüyle tanıtılmalı ve bilimsel çalışmalarda daha fazla yer almalıdır.

The Pioneer of Tatar Educational Life: Gilman Kerimi (1841-1902)

The European style of innovation and reform movements among the Idil-Ural Turks has evolved with the influence of reform movements in the whole Turkish world. Jadidist movement, firstly started to be applied in schools as a form of modern teaching methods which were called “usul-i cedit” and adopted in the public. In the following years, it has shown itself in almost all areas of social life such as education, press, theatre, story and novel. Gilman Kerimi is the most important name in Tatar educational life. In order to better understand the method of usul-i cedit, Gilman Kerimi went to Bakhchysarai in Samara province and met with Ismail Gaspirali in person. This meeting paved the way for important developments not only for Gilman Kerimi but also for the family and Turkish world. Upon returning to his village after meeting with Ismail Gaspirali, Gilman Kerimi started to change his previous teaching method that he had already applied in 136 villages where he worked as an imam and mullah, and he partially succeeded. In this study, it is aimed to introduce Gilman Kerimi, father of Fatih Kerimi, who is accepted as the founder of modern Tatar literature. For this purpose, the biography named “Merhum Gilman Ahund” written by Fatih Kerimi on the death of his father is used here. In this way, this study has provided opportunity to reach a large amount of information about Gilman Kerimi who was presented with a few short sentences in Turkish publications and wasn’t known to Turkish people much before as there has not been an independent study in Turkey about Gilman Kerimi who was one of the most important actors of Jadidist movement in IdilUral tribe

PDF

___

Çakmak, C. (2014). Fatih Kerimî’nin Hıyal Mı? Hakıykat Mi? ve Andan Bundan Eserleri Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Çakmak, C. (2018). “Tatar Ceditçi Fatih Kerimî’nin Az Bilinen Yönleri”. Uluslararası Türk Kültürü ve Medeniyeti Kongresi Tam Metin Bildiri Kitabı, 290-296.

Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.

Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Feḫreddin, R. (2010). Asar. Kazan: Ruḫiyat Neşriyatı.

Gaynullin, M. (2000). Fatıyḫ Kerimi, Fatiḫ Kerimi, Şeḫĭslerĭbĭz, (Raif Merdanov, Ramil Miŋnullin, Söleyman Reḫimov) (Fenni-Biografik Cıyıntık). Kazan: Ruḫiyat Neşriyatı, 196-212.

Kerimî, F. (1904). Merhum Gıylman Ahund. Orenburg: Muhammed Fatih bin Gılman Kerimof Matbaası. RTS: Russko-Turetskiy Slovar (1996). (Ş. S. Aylarovu, A. S. Voskoboyu vd.). Moskova: Multilingual Yayınları.

Saray, M. (2008). Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Şeref, Z. (2000). Fatıyḫ Kerimi Şeḫĭslerĭbĭz. (Raif Merdanov, Ramil Miŋnullin, Söleyman Reḫimov), (Fenni-Biografik Cıyıntık). Kazan: Ruḫiyat, 74-111.

TDK (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

TTAS: Aḫuncanov, G. H., Maḫmutova, L. T., Möḫemmediyev, M. G., Sabirov, K. S., Ḫanbikova, Ş. C., Zilayeva, R. A., Abdraḫmanova, G.G., Abdullin, İ.A., Vahitova S. B., Ganiyev, L. R., Gazizova, F. M., Gaynanova L. R., Eḫmetyanov R. G., Mingulova, G. H. Tatar Tĭlĭnĭŋ Aŋlatmalı Süzlĭgĭ. C. I (1977), C. II (1979), C. III (1981). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.

TTS: Ahmedyanov, R., Ganiyev, F. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan: İnsan Neşriyatı.