Harekeli Bir Mi'râciye’nin Dîbâcesi ve Osmanlı Türkçesinin İmlası ve Telaffuzu Hakkında Düşündürdükleri

Bu çalışmada, Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî künyeli bir nâzım tarafından 1790 yılında kaleme alınan ve 318 beyitten oluşan bir mi‘râciyenin mensur dîbâcesinin dil ve imla ile ilgili söyledikleri değerlendirilecektir. Tarihî imla, telaffuz ve ağız araştırmalarında bilhassa Osmanlı Türkçesi için harekeli metinler oldukça ehemmiyetlidir. Elimizdeki mi‘râciye, bu bakımından iki türlü kıymeti haizdir: Birincisi, mi‘râciyenin, İstanbul Türkçesi, Osmanlı dönemi ağızları, standart imla ve telaffuz münasebeti gibi dil ile alakalı bazı meselelerde kısa fakat oldukça ilginç bazı malumat ihtiva eden mensur dîbâcesi; ikincisi, aruza ve İstanbul Türkçesine göre harekelenmiş metin kısmı. Çalışmada ele alacağımız dîbâce kısmı, esere bir giriş mahiyetindedir. Şair, bu dîbâcede, eseri hakkında kısa bir malumat verdikten sonra dil teorisini ortaya koyar, profesyonel okuyucu ve yazıcıları sıradan okur-yazar kitlesinden ayırır, standart edebî dile ağız özelliklerinin yansıtılmasını tenkit eder, eserini yazarken hem aruza hem de zarif bir telaffuza uygun okuyuşu temin eden bir imla metodu kullandığını söyler ve bunun nedenlerini açıklar. Metin kısmında ise şair, kalıplaşan standart Osmanlı imlasını muhafaza eden telaffuzu ve taktî‘i ise harekelerle gösteren bir imla metodu kullanır. Şairin kullandığı bu imla metodu, Kur’an imlası ile yakından ilişkilidir. Bu çalışmada, on dört satırdan oluşan dîbâcenin tam bir transkripsiyonu yapılmakta ve şairin imla, telaffuz, ağız, dil vb. ile ilgili kısa fakat çarpıcı görüşleri değerlendirilmektedir. Çalışmaya ayrıca, dîbâcenin transkripsiyonlu tam metni ile birlikte bir tıpkıbasımı da eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Türkçesi, konuşma dili, imla, telaffuz, İstanbul Türkçesi

A Vowel Marked Mi‘rajiyya and Its Commentaries on Orthography and Pronunciation of the Standard Ottoman Turkish

In this study, the mi‘rajiyya written by Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî in 1790’s are evaluated. The mi‘rajiyya has a prosaic preamble at the beginning which the author express his thoughts related to the written and spoken language of the Ottoman Turkish. In this study we focus on not the mi‘rajiyya itself but its valuable explanatory prosaic text, a foreword called dîbâja. The dîbâja part is a kind of introduction to the mi‘rajiyya. In this dîbâja, the poet reveals his theory and perception of language after giving a brief information about his work, distinguishes professional readers and writers from the ordinary literary masses, criticizes the reflection of dialectical features in the standard language, explains his orthographical method which provides a refined and elegant pronunciation. In the mi‘râjiyya the poet follows the classical spelling of Ottoman Turkish but shows the pronunciation and the arûd with wovelmarks. This method has close ties with the Qur’anic writing system. In this study, a complete transcription of the text is made and short but striking views and practices of the author about pronunciation, dialect, spoken and written language etc. are evaluated. We also add to the study a facsimile of the prosaic foreword of the mi‘rajiyya.

Keywords:

Ottoman Turkish, spoken language, orthography, pronunciation, Istanbul Turkish,

PDF

___

Ahmed Cevdet Paşa, (2000). Medhal-i Kavâid (Haz. Nevzat Özkan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Akar, Metin (1987). Türk Edebiyatında Manzum Mi‘rac-nâmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Beyatlı, Yahya Kemal (1997). Edebiyata Dair. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları. Bilgin, Orhan (1995). “Ferâğ Kaydı”. TDV İA, C 12, 354-356.
Crowley, Tony (2003). Standard English and the Politics of Language. London.
Dakuki, İbrahim (1997). “Halk Edebiyatı -Arap Edebiyatı-”. TDV İA, C 15, 350-352.
Develi, Hayati (2009). Osmanlının Dili. İstanbul: Kesit Yayınları.
Duman, Musa (1993). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri. (Doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Duman, Musa (1995). “Türkiye Türkçesi’nin Tarihi Kaynaklarından Carbognano’nun Garameri ve İmlâ-Telaffuz İlişkisi Bakımından Önemi”. İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, 1, 95-196.
Duman, Musa (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Fowler, Henry Watson (1965). Fowler’s Modern English Usage. Edited by Sir Ernest Gowers (2nd ed.). Great Britain, Oxford University Press.
Gülsevin, Gürer (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî; Miraciye, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Koleksiyonu, Demirbaş no: AEMNZ1375.
Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî; Miraciye, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Katalogu, Demirbaş no: TY7390.
İz, Fahir (1989). “Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâmesi”. Belleten, 53, 709-733.
Kartallıoğlu, Yavuz (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Kartallıoğlu, Yavuz (2015). “Carbognano’ya Göre Osmanlı Türkçesi Yazı ve Konuşma Dili İlkeleri”. Dil Araştırmaları, 16, 7-27.
Kaya, Hasan (2014). “Ömer Hafız-ı Yenişehr-i Fenârî’nin Mi‘râciyesi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, volume 9/6 spring, 677-718, Ankara-Turkey.
Seyhan, Tanju (2012). “Babür’ün Aruz Risalesi’nde Yer Alan Bazı Dilbilgisi ve Yazım Kuralları”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 31, 217-241.
Uzun, Mustafa (2005). “Mi‘râciyye”. TDV İA, C 30, 135-140.
Üzgör, Tahir (1990). Türkçe Dîvân Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Üzgör, Tahir (1994). “Dîbâce”. TDV İA, C 9, 277-278.