Tatar Maarif Hayatının Öncüsü: Gılman Kerimi (1841-1902)

İdil-Ural Türkleri arasında Avrupai tarzdaki yenilik ve reform hareketleri tüm Türk dünyasında birbirine benzeyen yenilik hareketlerinin tesiriyle gelişme göstermiştir. İlk olarak usul-i cedit adı verilen modern öğretim metotlarının okullarda uygulanması ve halka benimsetilmesi şeklinde başlayan Ceditçilik hareketleri sonraki yıllarda eğitim, matbuat, tiyatro, roman, hikâye gibi sosyal hayatın hemen her alanında kendisini göstermiştir. Gılman Kerimi, Tatar maarif hayatının şüphesiz en önemli ismidir. Kırımlı İsmail Bey Gaspıralı’nın usul-i cedit metodunu daha iyi anlamak için Samara vilayetinden Bahçesaray’a gitmiş, kendisiyle bizzat görüşmüştür. Bu görüşme sadece baba Gılman Kerimi için değil, ailesi ve Türk dünyası açısından da önemli gelişmelere zemin hazırlamıştır. Gılman Kerimi, İsmail Gaspıralı ile görüşmesinin ardından köyüne döner dönmez ilk iş imamlık ve ahunluk yaptığı 136 köyde uyguladığı eski öğretim metodunu değiştirmekle işe başlar ve kısmen de başarılı olur. Bu çalışmada modern Tatar edebiyatının kurucusu olarak kabul edilen Fatih Kerimi’nin babası Gılman Kerimi’yi tanıtmak amaçlanmıştır. Bunun için oğlu Fatih Kerimi’nin babasının vefatı üzerine kaleme aldığı “Merhum Gılman Ahund” adlı Hal Tercümesinden istifade edilmiştir. Bu sayede Türkiye’deki yayınlarda çok kısa birkaç cümleyle yer verilen ve hakkında fazla bilgi sahibi olmadığımız Gılman Kerimi’ye dair çok sayıda önemli bilgiye ulaşma fırsatı elde edilmiştir. İdil-Ural boyunda Ceditçilik faaliyetlerinin en önemli aktörlerinden biri olan Gılman Kerimi ile ilgili Türkiye’de henüz müstakil olarak bir çalışma yapılmamıştır. Bu itibarla Gaspıralı’nın ideallerini benimseyen samimi bir Tatar aydını olan Gılman Kerimi her yönüyle tanıtılmalı ve bilimsel çalışmalarda daha fazla yer almalıdır.

Anahtar Kelimeler:

Gılman Kerimi, Fatih Kerimi, usul-i cedit, İsmail Gaspıralı, Tatarlar

The Pioneer of Tatar Educational Life: Gilman Kerimi (1841-1902)

The European style of innovation and reform movements among theIdil-Ural Turks has evolved with the influence of reform movements inthe whole Turkish world. Jadidist movement, firstly started to be appliedin schools as a form of modern teaching methods which were called“usul-i cedit” and adopted in the public. In the following years, it hasshown itself in almost all areas of social life such as education, press,theatre, story and novel.Gilman Kerimi is the most important name in Tatar educational life.In order to better understand the method of usul-i cedit, Gilman Kerimiwent to Bakhchysarai in Samara province and met with Ismail Gaspiraliin person. This meeting paved the way for important developments notonly for Gilman Kerimi but also for the family and Turkish world. Uponreturning to his village after meeting with Ismail Gaspirali, Gilman Kerimistarted to change his previous teaching method that he had already appliedin 136 villages where he worked as an imam and mullah, and he partiallysucceeded. In this study, it is aimed to introduce Gilman Kerimi, father ofFatih Kerimi, who is accepted as the founder of modern Tatar literature.For this purpose, the biography named “Merhum Gilman Ahund” writtenby Fatih Kerimi on the death of his father is used here. In this way, thisstudy has provided opportunity to reach a large amount of informationabout Gilman Kerimi who was presented with a few short sentences inTurkish publications and wasn’t known to Turkish people much before asthere has not been an independent study in Turkey about Gilman Kerimiwho was one of the most important actors of Jadidist movement in Idil-Ural tribe.

Keywords:

Gilman Kerimi, Fatih Kerimi, usul-i cedit, Ismail Gaspirali, Tatars,

PDF

___

Çakmak, C. (2014). Fatih Kerimî’nin Hıyal Mı? Hakıykat Mi? ve Andan Bundan Eserleri Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çakmak, C. (2018). “Tatar Ceditçi Fatih Kerimî’nin Az Bilinen Yönleri”. Uluslararası Türk Kültürü ve Medeniyeti Kongresi Tam Metin Bildiri Kitabı, 290-296.
Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Feḫreddin, R. (2010). Asar. Kazan: Ruḫiyat Neşriyatı.
Gaynullin, M. (2000). Fatıyḫ Kerimi, Fatiḫ Kerimi, Şeḫĭslerĭbĭz, (Raif Merdanov, Ramil Miŋnullin, Söleyman Reḫimov) (Fenni-Biografik Cıyıntık). Kazan: Ruḫiyat Neşriyatı, 196-212.
Kerimî, F. (1904). Merhum Gıylman Ahund. Orenburg: Muhammed Fatih bin Gılman Kerimof Matbaası.
RTS: Russko-Turetskiy Slovar (1996). (Ş. S. Aylarovu, A. S. Voskoboyu vd.). Moskova: Multilingual Yayınları.
Saray, M. (2008). Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Şeref, Z. (2000). Fatıyḫ Kerimi Şeḫĭslerĭbĭz. (Raif Merdanov, Ramil Miŋnullin, Söleyman Reḫimov), (Fenni-Biografik Cıyıntık). Kazan: Ruḫiyat, 74-111.
TDK (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TTAS: Aḫuncanov, G. H., Maḫmutova, L. T., Möḫemmediyev, M. G., Sabirov, K. S., Ḫanbikova, Ş. C., Zilayeva, R. A., Abdraḫmanova, G.G., Abdullin, İ.A., Vahitova S. B., Ganiyev, L. R., Gazizova, F. M., Gaynanova L. R., Eḫmetyanov R. G., Mingulova, G. H. Tatar Tĭlĭnĭŋ Aŋlatmalı Süzlĭgĭ. C. I (1977), C. II (1979), C. III (1981). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
TTS: Ahmedyanov, R., Ganiyev, F. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan: İnsan Neşriyatı.