Kiğı sancak beyleri, eşkıyalık ve sosyal düzeni sağlama çabaları (1514-1852)

Osmanlılar zamanında Kiğı, kaza ve sancak merkezi idi. Önce Diyarbekir eyaletine, Kanuni zamanında Erzurum eyaletine, I. Dünya Savaşı öncesinde Harput eyaletine bağlanmıştır. Osmanlı öncesi ve Osmanlı klasik çağında Kiğı, Anadolunun pek çok parçası gibi, zaman zaman huzursuzluk ve yoksullukla baş başa kalmıştır. Bununla beraber, geçen yüzyıllar boyunca ahalinin eşkıyalık karşısındaki tutumuna bakılırsa, eşkıyalıkfaaliyetleri genellikle mahalli kalmıştır ve düşük oranda vuku bulmuştur. Onlar da savaş veya ahalinin hassaslaştığı zamanlarda ara ara gerçekleşmiştir. Bu olayların bir kısmı, İran nüfuzunun etkisi ile oluşmuştur. Bir kısmı ise, toplumu derinden sarsmıştır. Eşkıya karşısında, bölge ileri gelenleri ve ahali zarar görmüş, kimi yerini yurdunu terk etmiş, kimi karşı çıkmış ve şikâyette bulunmuştur. Huzursuzluk anında, muhtelif yollarla mahalli idare ve saltanat merkezine başvurular olmuş, meselenin çözümü istenmiştir. Buna karşılık, bölgeden toplanan timar sahipleri, hem bu bölgede hem başka bölgelerde, Celali isyanlarını bastırmada görev almışlardır. Burada çıkan isyanlar ve eşkıyalık faaliyetleri, sancak beylerinin tayinlerini de etkilemiştir. XVII. yüzyıldan itibaren, sancak beyleri mahallin sosyal ve iktisadî huzurunu ilgilendiren olumlu ortamı sağlamak şartıyla görevlendirilmişlerdir. İdarî olarak kendilerini güçlü hissetmeleri için, bunlar genellikle bölgenin yerli ailelerinden seçilmiştir. Ahalinin güvenliğinin sağlanması, şekâvetin önlenmesi, bölgenin şen ve abadan olması şartıyla malikane veya yurtluk ve ocaklık sahibi sancak beyi olarak ömür boyu görevde kalmak üzere göreve getirilmişlerdir. Ancak bunların bir kısmı özellikle eşkıya ile baş edememesi dolayısıyla kısa süre sonra görevden alınmışlardır. Bazen bu görevliler de haksızlığa yol açmışlardır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, devletin ve bölgenin bu türden problemleri farklılaşmıştır.

The kigi sanjak officers, banditry and the efforts to provide social order (1514-1852)

At the time of Ottoman, Kigi was the center of sanjak and town. First, it was a part of Diyarbekir State, and then a part of Erzurum State at the time of Kanuni, and before World War II it was a part of Harput State. At pre-Ottoman period and Ottoman classical age, like many parts of Anatolia, Kigi was a place of uneasiness and poverty from time to time. However, when we consider the public s previous attitudes against banditry, the banditry activities were remained local and generally occurred at low rates. They occurred especially at the occasional times when people were sensitive like the times of wars. Some of these events were due to the effect of Iranian. Some of them deeply affected the society. Because of the banditry, regional leaders and public were damaged, some of them leftheir country, and some protested and complained the banditry. At the time of uneasiness, local government and sovereignty were asked to solve the issue by different ways. On the other hand, the fief holders of the region took part in suppressing the rebellion of Jalali both in their regions and different regions. The rebellions and banditry activities in the region affected the appointment of the sanjak officers. From 17th century on, sanjak officers were often selected from indigenous families in order to make them feel themselves administratively powerful. The sanjak officers that had manor, fief or heritage were appointed lifelong as long as ensuring the security of the public, preventing the bandits, and working for establishing the peace. However, many sanjak officers were dismissed especially due to the inability to cope with bandits. Sometimes these officers also caused injustice. From the second half of 19th century on, this type of problems of region and state were differentiated.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BA)
Bâb-ı Âsafî, Defterhâne-i Âmire Kalemiye Dairesi Evrakı (BA, D.KLD), nr. 26180, s. 1.
Bâb-ı Asafî, Dîvân-ı Hümâyûn Sicilleri Erzurum Ahkâm Defteri, (BA, A.DVNS.AHK.ER), nr. 1, s. 23, hüküm. 33; 3, s. 192, 93, hüküm. 1; 3, s. 91, hüküm. 3; 3, s. 93, hüküm. 5; 3, s. 141, 142, hüküm. 4; 4, s. 40, hüküm. 1; 4, s. 42, hüküm. 2; 8, s. 92, 93, hüküm. 4.
Cevdet Askeri Evrakı (BA, C.AS), nr. 201/8620, 5768.
Cevdet Dahiliye Evrakı (BA, C.DH), nr. 52/2590, 211/10510, 224/ 11189, 12675.
Cevdet Maliye Evrakı (BA, C.ML.), nr. 82/3763, 491/20000, 763/ 31104, 3763/4.
Dahiliye Nezareti, Mektubi Kalemi Evrakı (BA, DH.MKT.), nr. 1446/1.
Hatt-ı Hümâyûn Evrakı (BA, HAT), nr. 289/17314-A; 548/27099.
İbnülemin Askeri Evrakı (BA, İE.AS), nr. 5768.
İbnülemin Dahiliye Evrakı (BA, İE.DH), nr. 2993.
İbnülemin Tevcihat (BA, İE.TCT), nr. 469, 534, 677, 2021.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD)., nr. 32, 41, 534, 4444, 4636, 5152, 6905, 8458, 8912.
Mektubi Kalemi Umum Evrakı (BA, A.MKT.UM), nr. 85/48.
Sadaret, Defterhane-i Âmire Kalemi Evrakı (BA, A.DFE.), nr. 192, 422.
Sadaret, Nişan ve Tahvil Kalemi Evrakı (BA, A.NŞT), nr. 1363, s. 17, 18.
Tapu Defteri (BA, TD), nr. 64, 190, 835, 998.
Timar Zeamet (Ruznamçe) Defterleri (BA, DFE.RZ), nr. 55, 331, 365.
1.2. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyud-ı Kadime Arşivi (KKA), TD, nr. 126, 359, 394.
1.3. Yayınlanmış Arşiv Kaynakları
6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565) II, Özet-Transkripsiyon ve İndeks, s. 258, hüküm. 1278-1279, Ankara 1995.
998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve Arab ve Zûl-kâdiriyye Defteri (937/1530) I, Dizin ve Tıpkı Basım, Ankara 1998.
Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, Hazırlayan: Mithat Sertoğlu, No: 515, İstanbul 1992.
Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, Yayına Hazırlayan: Halil Sahillioğlu, İstanbul 2002.
2. Kaynak Erserler
Hoca Saâdüddin, Tâcüt-Tevârîh, c. 2, İstanbul 1280.
Şeref Hân Bidlisî, Şeref-nâme, Tercüme (Arapça): Muhammed Ali Avnî, c. 1, Dımaşk 2006.
Ali Cevad, Memâlik-i Osmâniyyenin Tarih Coğrafya Lugâti, c. III, Kısm-ı evvel, İstanbul 1314.
M. Nasrullah - M. Rüşdü - M. Eşref, Osmanlı Atlası, XX. Yüzyıl Başları, Haz. Rahmi Tekin-Yaşar Baş, İstanbul 2003.
Şânî-zâde Mehmed Atâullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi, c. 1-2, Hazırlayan: Ziya Yılmazer, İstanbul 2008.
Şemseddin Sami, Kamusul-Alam, c. 5, İstanbul 1314.
3. Araştırma Eserleri
Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Celalî İsyanları, İstanbul 1995.
Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, c. 5, İstanbul 1992.
Aydın, Dündar, Erzurum Beylerbeyiliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara 1998.
Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çeviren: Zeynep Altok, İstanbul 2011.
Halaçoğlu, Yusuf, XVI. - XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991.
Halaçoğlu, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara 2006.
Kunt, İ. Metin, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul 1978.
Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri, İstanbul 1993.
Miroğlu, İsmet, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası, Ankara 1990.
Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, İstanbul 1987.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. 2, İstanbul 1983.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. 3, İstanbul 1983.
Sertoğlu, Mithat, Osmanlı Tarih Lûgati, İstanbul 1986.
Söylemez, Faruk, Osmanlı Devletinde Aşiret Yönetimi -Rişvan Aşireti Örneği-, İstanbul 2007.
Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri -Boy Teşkilatı- Destanları, İstanbul 1992.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. 2, Ankara 1983.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. 3, 2. Kısım, Ankara 1983.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. 4, 1. Bölüm, Ankara 1983.
Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı, Ankara 1989.
Yiğitbaş, M. Sadık, Kiğı, 1950.
4. Makaleler
Baş, Yaşar, Kiğı Livası Beyi Mehmed Bey, III. Bingöl Sempozyumu (17-19 Eylül 2010), s. 393-400, Bingöl 2013.
Baş, Yaşar, Kiğı Demir Madeni ve Humbarahanesi, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Tur- kish or Turkic, Volume: 6/4, Fall 2011, p. 409-430, Turkey.
Çakır, Coşkun, Osmanlı Ekonomik ve Sosyal Düzeninde Değişme: Nizam-Buhran-Islahat, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 135, s. 31-48, İstanbul 2001.
Demir, Mustafa, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Yerleşim Yapısı ve Şehirleşme, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı, c. 4, s. 98-102, Ankara 1999.
Eskikurt, Adnan-Nuriye Garipağaoğlu, İç Anadolu-Doğu Anadolu Bölgeleri Geçişinde Derbent Yerleşmelerine Bir Örnek: Alacahan Derbendi, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 173, s. 185-210, İstanbul 2008.
Kaya, Kemal, 19. Yüzyılda Anadoluda İç Güvenlik ve Voyvodalar, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 19, s. 239-255, Ankara 2006.
Mert, Özcan, II. Mahmut Devrinde Anadolu ve Rumelinin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1808-1839), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 18, s. 33-73, İstanbul 1982.
Sağlam, Nevzat, 5152 Nolu ve H. 1052/M. 1642 Tarihli Maliyeden Müdevver Deftere Göre Kiğı ve Köylerinde İskân ve Nüfus, II. Bingöl Sempozyumu (25-27 Temmuz 2008), s. 295-346, Bingöl 2009.
Söylemez, Faruk, Anadoluda Sahte Şah İsmail İsyanı, Erciyes Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 17/2, s. 71-90, Yıl: 2004.
Türkdoğan, Orhan, Doğu Anadolunun Sosyal Yapısı, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 41, s. 135-158, İstanbul 1986.
Ürekli, Bayram, 17. Yüzyılda Osmanlı Taşra Teşkilatında Görevliler: Konya Örneği, Selçuk Üniversitesi Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıldönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi (7-9 Nisan 1999), s. 707-718, Konya 2000.
Validî, Ahmet Zeki, Moğollar Devrinde Anadolunun İktisadi Vaziyeti, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, c. 1, s. 1-42, İstanbul 1931.