Başkurtçayla Tanıklanabilen Eski Türkçe Hapaxlar

Türk dil ailesinin Kıpçak grubuna ait ayrıksı bir dil olan Başkurtça, anlambilimi, söz varlığı ve söz yapımı bakımından hem Kıpçak grubuna hem de diğer Türk dillerine kıyasla kimi eskicil ögeler barındırır. Söz varlığı açısından bakıldığında, günümüz Türk dillerinde kullanımdan düşmüş bulunan çok sayıda Eski Türkçe sözcüğün eskicil anlamlarını koruyarak Başkurtçada varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Eski Türkçenin söz varlığının neredeyse dörtte biri hapaxlardan oluşur. Bu makale Eski Türkçe metinlerde hapax olarak geçen Türkçe söz varlığı ile Başkurtçanın söz varlığını karşılaştırmak amacıyla yazılmıştır. İncelemenin sonucunda, 32 Eski Türkçe hapaxın Başkurtçada hâlâ varlığını sürdürdüğü gösterilmiştir. Makalede ele alınacak Eski Türkçe hapaxlar bagırlan-, bıçış-, bürçäklän-, bürgälän-, ärsäklän-, ätlä-, ıtla-, isiglä-, kadışla-, karlan-, käçtür-, kıdıgla-, kutan-, küglän- I, küzä-, örüm, talagu, tarmaklan-, tartışlıg, tayış-, tämürlük, tişät-, tüplän-, tüplät-, tüşlük, üklüş-, yazlat-, yemsin-, yersin-, yetizlik, yıgım, yıglış- ve yunçıt- sözcükleridir. Çalışma üç bölüm olarak tasarlanmıştır: Giriş bölümünde hapax terimi, Başkurtça ve makalenin düzenlenişi üzerine kısaca bilgi verilmektedir. İkinci bölümde Başkurtça ile yapılan karşılaştırma sonucunda hapax olma niteliğini yitiren 32 Eski Türkçe sözcük ele alınmaktır. Üçüncü bölüm ise elde edilen bulguların özetlendiği Sonuç bölümüdür.

Anahtar Kelimeler:

Hapax, Başkurtça, etimoloji, Eski Türkçe, Kaşgarlı Mahmut

Old Turkic Hapaxes That Can Be Attested to in Bashkir

Bashkir, a distinctive language belonging to the Kipchak group of the Turkic language family, has some archaic elements in terms of its semantics, vocabulary, and word formation compared to other Turkic languages. Many Old Turkic lexemes still survive in Bashkir, preserving their archaic meanings. Almost a quarter of the vocabulary of Old Turkic consists of hapaxes. This article will compare the Old Turkic hapaxes and the Bashkir vocabulary. The results of the study show that 32 Old Turkic hapaxes still exist in Bashkir. The Old Turkic hapaxes that will be dealt with here are bagırlan-, bıçış-, bürçäklän-, bürgälän-, ärsäklän-, ätlä-, ıtla-, isiglä-, kadışla-, karlan-, käçtür-, kıdıgla-, kutan-, küglän- I, küzä-, örüm, talagu, tarmaklan-, tartışlıg, tayış-, tämürlük, tişät-, tüplän-, tüplät-, tüşlük, üklüş-, yazlat-, yemsin-, yersin-, yetizlik, yıgım, yıglış-, and yunçıt-. The paper is organized as follows: Brief information is given about the term hapax and Bashkir in Section 1, Introduction. In Section 2, a total of 32 hapaxes are discussed. Finally, the lessons drawn from these findings are summarized in Section 3, Conclusion.

Keywords:

Hapax, Bashkir, etymology, Old Turkic, Kashgarî,

PDF

___

Ata, A. (2010). “Hapax in Rylands Manuscript Interlinear Translation of Koran into Turkic”. International Journal of Central Asian Studies, 14: 1-12. google scholar
Ayazlı, Özlem (2018), “Tek Örnek Yundak Sözcüğü Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 66/1: 151-163. google scholar
Axmerov, K. Z. ve diğer (1958). Başkirsko-russkiy slovar’. Moskva: Akademiya Nauk. google scholar
Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press. google scholar
Doğan, Cihan (2019). “Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Hapax Kelimelere Behcetü’l-Hadâyık’tan Tanıklar”. Yeni Türkiye, 105/1: 320-327. google scholar
Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II. Wiesbaden: Otto Harratsowitz. google scholar
Gültek, V. (2004). Rusça-Türkçe Sözlük. Ankara: Bilim ve Sanat. google scholar
Küçük, S., Demirci Ü. Ö. (2016). “Divânu Lugât’it-Türk’teki Hapaxlar -1-”. II. Uluslararsi Kaşkarli Mahmud Sempozyumu Bildiri Kitabı (21-23 Nisan 2016). Bişkek: 160-165. google scholar
Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak A. M. (1969). Drevnetyurskiy slovar’. Leningrad: Nauka. google scholar
Ölmez, M. (2000). “Tuvacanın Eskiliği Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları, 10: 133-138. google scholar
Ölmez, M. (2008). “Dîvânu Luğâti’t-Türk’teki Tek Örnekler Üzerine (1)”. Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu (17-19 Ekim 2008), Rize, Ed. Muhsin Kalkışım, Rize 2008. google scholar
Ölmez, M. (2011). “‘Tek Örnek’ Tek Örnek Değildir: Eski Türkçe üz ‘sağır’ Sözü Hakkında”. Mahmüd al Kaşğari’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Divanu Luğati’t-Türk Sempozyumu (5-7 Eylül 2008). İstanbul. Haz. Hayati Develi, Mustafa S. Kaçalin, Filiz Kıral, Mehmet Ölmez, Tülay Çulha (2011): 245-251. google scholar
Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
Özşahin, M. (2020). “Başkurtçanın Sözlükleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 50/2: 347-372. google scholar
Pekarskiy, E. K. (1928). Slovar’ Yakutskogo yazıka IV. Leningrad: Akademii nauk soyuza sovetskix sotsialistiçeskih sespublik. google scholar
Poppe, N. (1962). Bashkir manual, descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. Bloomington: İndiana University Uralic and Altaic Series, Volume 36. google scholar
Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskova: Izdatelstvo Sovetskaya entsiklopediya. google scholar
Tezcan, Semih (2008). “Dîvân Lugâti’t-Türk’te Tek Veriler (Hapax legomena)”. Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu 17-19.1.2008 Rize. Bildiri Metinleri. Yayınlayan: M. Muhsin Kalkışım. Rize 2008. 298-302. google scholar
Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
Uçar, Erdem (2012). “Eski Türkçe Hapaxlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 9.1.: 73-100. google scholar
Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des altuigurischen. Altuigurisch-Deutsch-Turkish. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. google scholar
Yıldız, H. (2011). Yakutçayla tanıklanabilen hapax legomenon’lar. International Journal of Central Asian Studies, 15, 21-42. google scholar
Yıldız, H. (2014). Yakutçayla tanıklanabilen hapax legomenon’lar II: Ünsüzle başlayan hapaxların durumu. Siberian Studies, 2(5), 37-54. google scholar