Üslûbu’l-Kur’ân’a Yeni Bir Bakış: Kur’ân-ı Kerîm’de Bir İfade Tarzı Olarak Ecvibe-i Müskite

Câhiliye döneminde edebiyat alanında ileri bir seviyede olan Arap toplumu kendilerinden bir peygamber ve kendi dillerinden bir kitap gönderilmek suretiyle son din olan İslâm’a davet edilmiştir. Bu ilahi davete iman edenler olduğu kadar kendilerine gönderilen peygamberi ve kitabı kabul etmeyip inkâr yolunu tercih edenler de olmuştur. Her ne kadar belâgat ve fesâhatta ileri bir seviyede olsalar da işittikleri Kur’ân-ı Kerîm’in eşsiz nazmı, muhtevası ve belâgati karşısında hayranlıklarını gizleyemeyen bu inkârcılar, ilk olarak “sihir, şair sözü, peygamberin uydurması” gibi ifadelerle Kur’ân-ı Kerîm’i küçümsemeye kalkışmışlardır. Ne var ki kendilerine Kur’ân-ı Kerîm’in benzeri getirilmesi hususunda meydan okunduğunda çaresiz duruma düşmüşler ve acizliklerini itiraf etmek zorunda kalmışlardır. Hatta onların Kur’ân-ı Kerîm’e dönük iddia ve inkârlarına verilen cevaplar dışında; öldükten sonra dirilmeyi inkâr, ilahlık iddiasında bulunma ve benzeri gibi pek çok iddialarına susturucu cevaplar verilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in inkârcılara verdiği bu susturucu cevaplar edebiyat literatüründe ecvibe-i müskite kavramıyla ifade edilmektedir. Özünü hızlı ve aniden, güçlü delillerle muhatabı susturan ve muhatabın karşılık vermesinin önünü kesen cevapların oluşturduğu bu ifade üslûbu, Arap edebiyatında îcâz ve i‘câz özellikleriyle öne çıkan bir ifade tarzıdır. Câhiliye döneminden itibaren Arapların sosyal hayatta da sıkça kullandığı bu ifade tarzı, temsil alanını diğer tüm alanlarda olduğu gibi Kur’ân-ı Kerîm’de bulmakta ve Müslüman bir şahsiyet için başta tebliğ ve irşat olmak üzere doğru ifade aracını kullanma noktasında rehberlik etmektedir. Arap edebiyatında önemli bir yeri olan bu üslûbun edebî yönüyle Kur’ân-ı Kerîm’de yer alan kullanım örneklerini ele alan müstakil bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada başta tehaddî âyetleri olmak üzere Kur’ân-ı Kerîm’in mucize olmasının bir unsuru olan i‘câz özelliğini temsil ettiğini düşündüğümüz ecvibe-i müskite içerikli âyetler, muhteva ve muhatap açısından tasnif edilecek; söz konusu üslup ile tefsir ilimleri arasındaki ilgi analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Üslûbu’l-Kur’ân, İ‘câzu’l-Kur’ân, Arap Dili ve Belâgati, Îcâz, İ‘câz, Ecvibe-i müskite

A New Look at the Style of the Qurʾān: Al-Ajwibah Al-Muskitah as an Expression Style in the Qurʾān

The Arabs, who were advanced in literature during the Jāhiliya period, were invited to Islam, the last religion, by sending a prophet and a book in their own language. There were those who believed in this divine invitation as well as those who rejected the prophet and the book sent to them and chose the path of denial. Although they were advanced in eloquence, these disbelievers, who could not hide their admiration for the unique verse, content and eloquence of the Qur'ān, first tried to belittle the Qur’ān with expressions such as "magic, poet's word, invention of the prophet". However, when they were challenged to bring the like of the Qur’ān, they were helpless and had to confess their helplessness. In fact, in addition to the answers given to their claims and denials against the Qur’ān, silencing answers were given to many of their claims such as denying resurrection after death, claiming divinity and so on. These silencing answers given by the Qur’ān to the unbelievers are expressed in the literary literature with the concept of al-ajwibah al-muskitah. This style of expression, the essence of which consists of quick and sudden answers that silence the interlocutor with strong evidence and prevent the interlocutor from responding, is a style of expression that stands out in Arabic literature with its features of ijāz and i‘jāz. This style of expression, which has been frequently used by the Arabs in social life since the Jāhiliya period, finds its representation in the Qur’ān, as in all other areas, and provides guidance for a Muslim personality in using the right means of expression, especially in communicating and guiding. There is no detached study that deals with the literary aspects of this style, which has an important place in Arabic literature, and the examples of its use in the Qur’ān. In this study, the verses of al-ajwibah al-muskitah, especially the verses of tehaddî (āyāt al-taḥaddī), which we think represent the i‘jāz feature of the Qur’ān, which is an element of the miracle of the Qur'ān, will be classified in terms of content and addressee, and the relationship between the style in question and the sciences of tafsīr will be analyzed.

Keywords:

Wording of Holy Qurʾān, İʿjāz al-Qurʾān, Arabic language and Rhetoric, Al-Ījāz, Al-İʿjāz, al-Ajwibah al-muskitah,

PDF

___

‘Askeri, Ebû Hilâl Hasan b Abdullah b Sehl. Kitâbü’s-sınâ’ateyn el-kitâbe ve’ş-şi’r. thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru ihyâi’l-kutubi’l-‘Arabiyye, 1952.
Cennân, Me’mûn Muhyiddîn. el-Ecvibetu’l-muskite. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2008.
Cezâirî, Ebû Bekr Câbir b. Mûsâ b. Abdilkâdir b. Câbir. Eyseru’t-tefâsîr li kelâmi’l-‘Aliyyi’l-Kebîr. 5 Cilt. Medine: Mektebetu’l-‘ulûm ve’l-hikem, 2003.
Dervîş, Muhyiddîn. İ‘râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Beyânuhû. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1992.
Endelusî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. el-Bahru’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1999.
Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muham-med ‘Avz Mur‘ib. 15 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 2001.
Fâ‘ûr, Munîra Muhammed. el-Ecvibetu’l-muskite: fennu’l-iknâ‘ ve’l-imtâ‘. Suriye: Menşûrâtu’l-hey’eti’l-‘âmme es-Sûriyye li’l-kitâb, 2019.
Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebu tahkîki’t-turâs fî muesseseti’r-risâle. Beyrut: Muessesetü’r-risâle li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2005.
Görgün, Muhammed Emin. Arap Dili ve Belagatinde “Ecvibe-i Müskite” Üslubu: İbn Ebî ‘Avn Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
Hâzimî, İbrâhîm b. Abdullah. el-Ecvibetu’l-muskite. 3 Cilt. Riyad: Dâru’ş-Şerîf li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1993.
Hillî, Safiyyuddîn Ebu’l-Mehâsin Abdülazîz b. Serâyâ b. Alî et-Tâî. Şerhu’l-Kâfiyeti’l-bedîʿiyye fî ʿulûmi’l-belâga ve mehâsini’l-bedîʿ. thk. Nesîb Neşâvî. Beyrut: Dâr Sâdır, 2003.
İbn ‘Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelusî. el-‘Ikdu’l-ferîd. thk. Mufîd Muhammed Kumeyha, Abdulmecîd er-Rahînî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1983.
İbn ‘Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâr Sahnûn li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1997.
İbn ‘Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Gırnâtî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2001.
İbn Ebî ‘Avn, İbrâhîm b. Muhammed b. Ebî ‘Avn. el-Ecvibetu’l-muskite. thk. Mey Ahmed Yûsuf. Kahire: ‘Ayn li’d-dirâsât ve’l-buhûs el-insâniyye ve’l-ictimâ‘iyye, 1996.
İbn Ebi’l-Isba‘, Ebû Muhammed Zekiyyuddîn Abdulazîm. Bedî‘u’l-Kur’ân. thk. Hıfnî Mu-hammed Şeref. 2 Cilt. Kahire: Nahdatu Mısr, 1957.
İbn Ebi’l-Isba‘, Ebû Muhammed Zekiyyuddîn Abdulazîm. Tahrîru’t-tahbîr fî sınâ‘ati’ş-şi‘ri ve’n-nesri ve beyâni i‘câzi’l-Kur’ân. thk. Hıfnî Muhammed Şeref. Kahire: el-Meclisu’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1963.
İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu‘cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dâru’l-fikr, 1979.
İbn Hamdûn, Muhammed b. Hasen. et-Tezkiratu’l-Hamdûniyye. thk. İhsân Abbâs, Bekr Abbâs. 10 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1996.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İsmâîl. es-Sîratu’n-nebeviyye. thk. Mustafâ ‘Abdülvâhid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife li’t-tıbâ‘a ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1976.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Ali Ebu’l-Fazl Cemâluddîn. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1993.
İbn Mu‘tez, Ebu’l-Abbâs Abdullâh b. Muhammed. el-Bedî‘ fi’l-bedî‘. thk. Muhammed Ab-dulmu‘în Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1990.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 2002.
Karaman vd., Hayreddin. Kur’ân Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
Kazvînî, Hatîb Celâluddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Îzâh fî ‘ulûmi’l-belâga. thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2003.
Mertoğlu, M. Suat. “Üslûbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/382. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Râzî, Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 2000.
Râzî, Ebû Abdillâh Zeynuddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Muhtâru’s- Sıhâh. thk. Mahmûd Hâtır. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1995.
Sâbır Bey, Ahmed. el-Ecvibetu’l-muskite: ‘alâ lisâni’l-Kur’ân ve’l-edeb ve’l-hikme. Kahire: Mektebetu ve matba‘atu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1949.
Sâfî, Mahmûd. el-Cedvel fî i‘râbi’l-Kur’ân: Sarfuhû ve Beyânuhû me‘a fevâid nahviyye hâmme. Beyrut: Dâru’r-Reşîd, 3. Basım, 1995.
Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşfu ve’l-beyân. thk. Ebû Muhammed İbn ‘Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 2002.
Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcuddîn Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Alî. Miftâhu’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1987.
Suyûtî, Celâluddîn Ebu’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şu‘ayb Arnaût. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 2008.
Süslü, Mehmet Zeki. “Sünnî Âlimler Nazarında Sarfe”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 13 (Aralık 2021), 285-303.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Mu-hammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-risâle, 2000.
Uçar, Hasan. “Kur’ân-ı Kerîm’in Kullandığı Akıl Yürütme Metotları ve Belâgat Açısından Değerlendirilmesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 14/1 (Nisan 2014), 93-108.
Uraler, Aynur. Hz. Peygamber’e Yahudi ve Hristiyanların Yönelttikleri Sorular. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
Vâhidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. et-Tefsîru’l-basît. thk. Mu-hammed b. Hamd b. Abdilmelik. 25 Cilt. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1430.
Vehbe, Mehdî - Mühendis, Kâmil. Mu‘cemu’l-mustalahâti’l-‘Arabiyye fi’l-luğa ve’l-edeb. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 2. Basım, 1984.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İ‘câzü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/403-406. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Sarfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Yûsuf, Mey Ahmed. “Mukaddimetu’t-tahkîk ve’d-dirâse”. el-Ecvibetu’l-muskite. mlf. İbn Ebî ‘Avn İbrâhîm b. Muhammed b. Ahmed, ts.
Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcu’l- ‘arûs: min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. İbrâhîm et-Terzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matba‘atu hukûmeti Kuveyt, 2000.
Zemahşerî, Cârullâh Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. Esâsu’l-belâga. thk. Muhammed Bâsıl ‘Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1998.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu dâri’t-turâs, 1957.
Zurkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zumerlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-‘Arabî, 1995.