Batı Afrika’da Osmanlı Tefsir Geleneğinin Etkisi: Abdullah b. Fûdî’nin Ziyâ’ü’t-Te’vîl adlı Eserinde Molla Güranî’nin Gāyetü’l-emânî’nin Rolünün Analizi

Osmanlı İmparatorluğu’nun İslami ilimlere sağladığı önemli katkılara rağmen, onun Batı Afrika’daki ilmî etkisi genellikle göz ardı edilmiştir. Bu araştırma, 19. yüzyıl Sokoto Devleti alimi Abdullah b. Fûdî’nin (ö. 1245/1829) Ziyâ’ü’t-te’vîl adlı eseri ile 15. yüzyılın önde gelen Osmanlı Şeyhülislamlarından Molla Güranî’nin (ö. 893/1488) Gâyetü’l-emânî adlı eseri arasındaki ilişkiyi ortaya koymayı amaçlamıştır. Kendi dönemlerinde siyasi roller üstlenen bu iki alimin kaleme aldıkları eserler üzerine birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen, eserlerinin kesişme noktalarına daha fazla dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu çalışmada içerik analizi, tematik analiz ve karşılaştırmalı analizler kullanılarak, Molla Güranî’nin eserinin İbn Fûdî’nin eserinin içeriği ve metodolojisinin oluşumundaki rolü araştırılmıştır. Eserlerin çeşitli temalar çerçevesinde incelenmesi sonucunda, İbn Fûdî’nin Molla Güranî’nin tefsirlerinden büyük ölçüde yararlandığı ve onu İbnü’l-Arabî (ö. 543/1148), Beyzâvî (ö. .685/1286) ve es-Seâ’libî (ö. 875/1471) gibi önemli müfessirler arasında zikrettiği ortaya çıkmıştır. İbn Fûdî, Molla Güranî’nin çeşitli konulardaki düşüncelerini eserine alması ile birlikte onun rivayetlere yaptığı değerlendirmelere de büyük önem vermiştir. İbn Fûdî, kendi özgün yaklaşımı ve öncelikleri nedeniyle fıkhî konularda Molla Güranî’nin ahkâm ile ilgili görüşlerine sıklıkla yer vermezken fıkıh usulü ile ilgili istinbatlarını alıntılamıştır. Kırâat konusunda ise İbn Fûdî, Molla Güranî’nin değerlendirmelerinden faydalanmış olmakla birlikte onun bilgiyi sunma şeklini benimsememiştir. Kelam konusuna gelince her iki âlimin de Eş’arî teolojik geleneğe bağlı kalması, tefsirlerinde doktrinel benzerliklere yol açmıştır. Bu bağlamda İbn Fûdî, bazen Molla Güranî’nin eserinden doğrudan alıntılar yapmıştır. Son olarak, İşarî tefsir konusunda ise her ikisi de aşırı yoruma karşı tavır göstermiş olmakla birlikte İbn Fûdî, eserine, Molla Güranî’nin yer vermediği bazı yorumları dâhil etmiştir. Ayrıca İbn Fûdî’nin Molla Güranî’nin eserini zenginliği nedeniyle değerli bir kaynak olarak gördüğü ve onu Beyzâvî gibi diğer önemli kaynaklardaki bilgileri düzeltmek için kullandığı tahmin edilmektedir. İbn Fûdî ve Molla Güranî arasındaki bu bağlantıyı ortaya koyan bu çalışma, Osmanlı tefsir geleneği ile Sokoto tefsir geleneği arasındaki kesişimi yeni bir perspektifle ele alarak tefsir tarihi alanına yeni bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Molla Gürânî, Abdullah b. Fûdî, Gâyetü'l-emânî, Ziyâ'ü't-te'vîl

Influence of the Ottoman Tafsir Tradition in West Africa: An Analysis of the Role of Mollā al-Gūrānī’s Ghāyat al-amānī in Abdullah b. Fodio’s Ḍiyāʾ al-taʾwīl

The intellectual influence of the Ottoman Empire in West Africa has often been overlooked despite its vastness and significant contributions to Islamic studies. This study aims to shed light on this intersection by examining the relationship between Abdullah b. Fodio’s (d. 1245/1829) Ḍiyāʾ al-taʾwīl fī maʿān-al-tanzīl and Mollā al-Gūrānī’s (d. 893/1488) Ghāyat al-amānī fī tafsīr al-Kalām al-Rabbānī. Abdullah b. Fodio, a scholar of the renowned 19th-century Sokoto Caliphate, and Molla al-Gūrānī, a prominent 15th-century Ottoman Shaykh al-Islam, were both influential Qur’anic exegetes who held significant political roles during their respective periods. Despite recent studies on their individual works, the intersection between their writings demands further attention. Through content analysis, thematic analysis, and comparative analysis, this study explored the role al-Gūrānī’s work played in the formation of Ibn Fodio’s work’s content and methodology. By delving into various themes of their works, we reveal that Ibn Fodio greatly benefited from al-Gūrānī’s commentaries, considering them on par with those of renowned scholars such as Ibn al-ʿArabī (d. 543/1148), al-Bayḍāwī (d. 685/1286), and al-Thaʿālibī (d. 875/1471). Ibn Fodio’s tafsir adeptly incorporated al-Gūrānī’s perspectives across various subjects and accorded significant value to his assessments of hadith authenticity. Nevertheless, Ibn Fodio, due to his distinct approach and priorities, selectively employed al-Gūrānī’s work in matters relating to fiqh, despite citing his istinbāṭ of uṣūl al-fiqh. While Ibn Fodio benefited from al-Gūrānī’s judgments on qirāʾāt, he did not uniformly adopt his approach. Both scholars adhered to the Ashʿarī theological tradition, resulting in doctrinal similarities, with Ibn Fodio occasionally directly quoting from al-Gūrānī’s work. On ishārī exegesis, while neither of them subscribed to its excessive form, Ibn Fodio included some interpretations omitted by al-Gūrānī. We speculated that Ibn Fodio sought al-Gūrānī’s work as a valuable source due to its richness, utilising it as a corrective tool for his other major sources, such as al-Bayḍāwī. By uncovering this link between Ibn Fodio and al-Gūrānī, this study contributes to the field of tafsir history, providing new insights into the intersection between the Ottoman tafsir tradition and the Sokoto tafsir tradition.

Keywords:

Tafsir, al-Gūrānī, Abdullah b. Fodio, Ghāyat al-amānī, Ḍiyāʾ al-taʾwīl,

PDF

___

Abubakr, Aliyu. al-Thaqāfa al-ʿarabiyya fī nijīrya. Kano: Darul Ummah Publishing Agency, 2014.
Aḥmad b. Yaʿqūb al-Fāriḥ. ‘al-Muqaddima’. Ghāyat al-amānī fī tafsīr al-kalām al-rabbānī. Riyad: Dār al-Ḥaḍārah, 2018.
Ay, Mahmut. ‘Envârü’t-Tenzil’in Kaynakları ve Tefsir Yöntemi’. İslam İlim Ve Düşünce Geleneğinde Kadi Beyzavi. ed. Mustakim Arıcı. 355–441. Ankara: İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2017.
Ay, Mahmut. ‘Fatiha ve Bakara Sureleri Örneğinde Molla Gürani’nin Beydavi Eleştirisi’. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. ed. Bilal GÖKKIR et al. 385–426. Kur’an ve Tefsir Akademisi Araştırmaları: 03. Istanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
Balogun, Isma’Il A.B. ‘The Life and Work of the Mujaddid of West Africa, ’Uṯ̲ẖ̱mān B. Fūdī Popularly Known as Usumanu Ḍan Fodio’. Islamic Studies 12/4 (1973), 271–292. Accessed June 23 2023. https://www.jstor.org/stable/20846894
Baqāʾī, Ibrāhīm Ḥasan. ʿUnwān al-zamān bi-tarājim al-shuyūkh wa-l-aqrān. critical ed. Ḥasan Ḥabashī. 5 Volume. Cairo: Maṭbaʿat Dār al-Kutub wa-al-Wathāʾiq al-Qawmiyya, 1st Ed., 2009.
Bayḍāwī, Nāṣir al-Dīn. Anwār al-tanzīl wa-asrār al-ta⁠ʾwīl. critical ed. Muḥammad ʿAbd al-Raḥmān al-Marʿashlī. 5 Volume. Beirut: Dār Iḥya⁠ʾ Turāth al-ʿArabī, 1998.
Bello, Adam. Abdullah b. Fūdī wa muʾallafātihi fī-l-tafsīr. Niger: Islamic University of Say, Ph. D. Dissertation, 2008. Accessed June 23 2023. www.alukah.net
Bilici, Mehmet Akif. Ğâyetü’l-Emânî adlı tefsirinde Molla Gürânî’nin kıraatlere yaklaşımı. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ph. D. Dissertation, 2019.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. Semerkand Yayıncılık, 2014.
Brigaglia, Andrea. ‘Batı Afrika’da Tefsir Çalışmaları ve İslami İlimler Tarihi’. trans. İsmail Albayrak. Tefsire Akademik Yaklaşımlar. ed. Mehmet Akif Koç - İsmail Albayrak. Otto, 2015.
Bugaje, Shehu Usman M. ‘Foreward’. A Revolution in History: The Jihad of Usman Dan Fodio. i–v. London-New York: Mansell, 1986.
Bukhari, Abdullahi. ‘Abdullahi Ibn Fodiyo and His Scholarly Works’. Accessed June 23 2023. https://www.academia.edu/11469810/Abdullahi_ibn_Fodiyo_and_his_Scholarly_Works
Dartma, Bahattin. ‘Khaṣāʾis al-kitāb’. Ghāyat al-amānī fī tafsīr al-kalām al-rabbānī. Istanbul: Ibn Haldun University, 1st Ed., 2019.
Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri (XII-XVI. yy. Arası). Ensar Neşriyat, 2007.
Dhahabī, Muḥammad Ḥusayn. al-Tafsīr wa-al-mufassirūn. 3 Volume. Cairo: al-Maṭbaʿa al-Wahbiyya, 1967.
Eki̇nci̇, Kutbettin. ‘Kādî Beyzâvî ve Zemahşerî’nin Fâtiha ve Bakara Sûrelerindeki Yorumlarına Molla Gürânî’nin Tenkitleri’. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1, 317–346. Accessed June 15 2023. https://doi.org/10.18505/cuid.385982
Hall, Bruce S. - Stewart, Charles C. ‘The Historic “Core Curriculum” And The Book Market In Islamic West Africa’. The Trans-Saharan Book Trade. ed. Graziano Krätli, Ghislaine Lydon. 109–174. Brill, 2010. Ibn al-ʿArabī, Abū Bakr. Aḥkām al-Qurʾān. critical ed. Muḥammad ʿAbd al-Qādir ʿAṭā. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 2003.
Ibn Fodio, Abdullah. Ḍiyāʾ al-taʾwīl fī maʿān al-tanzīl. critical ed. Aḥmad Abū al-Suʿūd - ʿUthmān al-Ṭayyib. 4 Volume. Cairo: Matbaʿ al-Istiqāma, 1961.
Ibn Fodio, Abdullah. Tazyīn al-warakāt bi-jamʾ baʿḍ mā-lī min-l-abyāt. critical ed. mar Muhammad Bawyi. Kano: Darul Ummah Publishing Agency, 2008.
Ibn Fodio, Abdullah. The Depository of Texts. trans. Muhammad Shareef. Sankore’ Instıtute of Islamıc-African Studies International, no date.
Koçyi̇ğit, Hikmet. ‘Müfessirleri Tefsir Yazmaya Sevk Eden Amiller’. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10 (2012), 107–129.
Kūrānī, Shihāb al-Dīn Aḥmad b. IsmāʿĪl. Ghāyat al-amānī fī tafsīr al-kalām al-rabbānī. critical ed. Aḥmad b. Yaʿqūb al-Fāriḥ et al. 7 Volume. Riyad: Dār al-Ḥaḍārah, 2018.
Labdo, Umar. Usman Danfodio The Great Reformer of West Africa. Zaria: Ahmadu Bello Univeristy Press, 2021.
Last, Murray. The Sokoto Caliphate. Longmans, 1967.
Mertoğlu, M. Suat. ‘SEÂLİBÎ, Ebû Zeyd’. TDV İslâm Ansiklopedisi. 239–240. Istanbul: TDV Yayınları, 2009.
Mollā al-Gūrānī, Shihāb al-Dīn Aḥmad b. Ismāʿīl. Ghāyat al-amānī fī tafsīr al-kalām al-rabbānī. critical ed. Bahattin Dartma. 5 Volume. Istanbul: Ibn Haldun University, 1st Ed., 2019.
Oyelami̇, Ifeoluwa Siddiq. ‘Abdullah b. Fûdî ve kifâyetü duʿafâʾi’s-sûdân fî beyâni tefsîri’l-Kurʾân adlı Tefsir Eseri’. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (30 April 2022), 271–291. Accessed June 23 2023. shttps://doi.org/10.31121/tader.1075906
Oyelami, Ifeoluwa Siddiq. Abdullah b. Fûdî ve Ziyâ’ü’t-te’vîl fî meâni’t-tenzîl adlı tefsiri. Kayseri: Erciyes University, Masters Thesis, 2020.
Qasṭalānī, Muḥammad b. Abī Bakr b. ʿAbd al-Malik. Irshād al-sārī li sharḥ ṣaḥīḥ al-Bukhārī. 10 Volume. Egypt: Al-Maṭba‘a al-Kubrā al-Amīriyya, 1323.
Quick, Abdullah Hakim. Aspects of Islamic Social Intellectual History in Hausaland: ’Uthman Ibn Fudı,1774-1804 C.E. University of Toronto, Ph. D. Dissertation, 1995.
Shaṭibī, al-Qāsim b. Firrūh b. Khalaf. Ḥirz al-amānī wa-wajh al-tahānī fī qirāʿāt al-sabʿ. Damascus: Dār al-Ghawthānī, 5th Ed., 2010.
Suyūṭī, Jalāl al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān. Naẓm al-ʿiqyān fī aʿyān al-aʿyān. critical ed. Philip Hitti. Beirut: al-Maktaba al-ʿIlmiyya, 1927.
Thaʿālibī, ʿAbd al-Raḥmān. al-Jawāhir al-ḥisān fī tafsīr al-Qurʾān. critical ed. ʿAlī Muʿawwaḍ, ʿĀdil ʿAbd al-Mawjūd. 5 Volume. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, 1997.
Walsh, John R. ‘Gūrānī’. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill, April 24 2012.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. ‘Molla Gürânî’. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30/248–250. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020. Accessed June 18 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-gurani
Yıldız, Sakıp. Fatih’in Hocası Molla Gürani ve Tefsiri. Sahhaflar Kitap Sarayı, 1988.
Zamakhsharī, Jār Allāh Abū l-Qāsim Maḥmūd b. ʿUmar. al-Kashshāf ʿan-ḥaqāʾiq ghawāmiḍal-tanzīl wa ʿuyūnal-aqāwīl fī wujūh al-taʾwīl. critical ed. Alī Muḥammad Muʿawwaḍ, ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al-Mawjūd. Riyadh: Maktabat al-ʿUbaykan, 1998.
Qāḍī ʿIyāḍ, Ibn Mūsā al-Yaḥṣubī. al-Shifāʾ bi taʿrīf ḥuqūq al-muṣṭafā. critical ed. Aḥmad b. Muḥammad al-Shumunnī. Beirut: Muzīl al-khafāʾ ʿan alfāẓ al-Shifāʾ, 1988.