MORA MÜSLÜMANLARININ HAZİN HİKÂYESİ: İSYAN, ZORUNLU GÖÇ VE İSKÂN (1821-1832) SÜRECİNE GENEL BİR BAKIŞ

XVIII. yüzyılda art arda meydana gelen Sanayi Devrimi, Fransız Devrimi ve bunların yarattığı ortamın içinde filizlenen bağımsızlık ve milliyetçilik fikirleri, isyan süreçlerini ve çok uluslu yapıya sahip olan Osmanlı Devleti’nden ayrılmaları da beraberinde getirmiştir. Nitekim bu fikirlerin etkisiyle Osmanlı’dan ayrılma girişiminde bulunan bir millet de Rumlar olmuştur. Osmanlı millet sistemi içerisinde diğer etnik gruplara oranla oldukça ayrıcalıklı bir konuma sahip olan ve adil bir şekilde yönetilen Rumlar, 1821 yılında Eflak-Boğdan ve Mora’da bir isyan başlatmışlardır. Bu isyan, bir müddet sonra Avrupa’nın gözünde bağımsızlık mücadelesine dönüşmüş ve Avrupa kamuoyunca da desteklenmiştir. 1821 Rum isyanı, aynı zamanda, Mora’yı vatan edinip, buraları mamur hale getiren Müslümanlar için acılarla dolu, çok sancılı bir süreci de başlatmıştır. İsyan boyunca kalelerde kuşatma altında tutulan Müslümanlar arasında dayanılmaz boyutlara ulaşan açlık ve sefalet, günlük yaşamın olağan bir parçası haline gelmiştir. Ağır şartlara daha fazla dayanamayıp teslim olanlardan pek çoğu ise acımasızca katledilmiştir. Bu katliamlar neticesinde Mora yarımadasında yaşayan Müslüman nüfusta önemli bir azalma meydana gelmiştir. Katliamdan kurtulanlar ise, yerlerini, yurtlarını terk etmek zorunda kalmıştır. Pek çok Mora Müslümanı adalara, Batı Anadolu sahillerine göç etmiştir. Muhacirler, yeni topraklarında hukuk-ı müsaferet ve uhuvvet-i İslamiyet anlayışı çerçevesinde karşılanmışlardır. Yerel yöneticilere gönderilen tenbihnamelerle muhacirlerin yiyecek, giyecek ihtiyaçlarının karşılanmasına, iskân edilmelerine çalışılmıştır. Neticede bu çalışma ile 1821 Mora İsyanı, isyan esnasındaki Rum mezalimi, Mora Müslümanlarının zorunlu göçü ve yeni iskân topraklarındaki durumları ortaya konulmuştur. Bunu yaparken de hem konuyla ilgili mevcut literatürün bir arada değerlendirilmesine hem de yeni kaynaklarla konunun aydınlatılmasına çalışılmıştır.

Sorrowful Story of Mora Muslims: A General Outlook on the Revolt, Forced Migration And Settlement (1821-1832)

In the 18th century, which took place consecutively, The Industrial Revolution, the French Revolution and the ideas of independence and nationalism that have sprung up in the environment created by them brought about the processes of rebellion and separation from the Ottoman Empire, which had a multinational structure. As a matter of fact, with the effect of these ideas, the Greeks were also the ones nation who attempted to leave the Ottoman Empire. The Greeks, who had a very privileged position in the Ottoman nation system compared to other ethnic groups, and managed fairly, initiated a rebellion in 1821 in Eflak-Boğdan and Mora. This rebellion, after a while, transformed into a struggle for independence for Europe and was also supported by the European public opinion. The Greek uprising of 1821, at the same time, initiated a excruciating and painful process for the Muslims who make Mora the homeland and make it flourishing. Hunger and misery reaching unbearable dimensions among the Muslims who were kept under siege at castles during the rebellion became an ordinary part of daily life. Many of those who could not bear heavy conditions and surrendered were slaughtered ruthlessly. As a result of these massacres, there was a significant decrease in the Muslim population living on the Mora peninsula. The survivors of the massacre had to leave their places and dormitories. Many Mora Muslims migrated to the islands, to the coasts of Western Anatolia. The emigrants were welcomed within the framework of the principles of " hukuk-ı müsaferet and uhuvvet-i İslamiyet" in their new territory. With the help of the tenbihnameler sent to local administrators, the emigrants were attempted to be settled and the food and clothing needs of the immigrants were met and settled. With this study, the 1821 Mora Revolt, the Greek atrocities during the rebellion, the forced immigration of the Mora Muslims and their situation in the new settlement areas were revealed. In doing so, it was tried to evaluate the current literature related to the subject and to clarify the issue with new sources.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Dâhiliye Evrakı (C. DH): BOA, Dosya No: 128, Gömlek No: 6364, 15 Şevval 1261/17 Ekim 1845.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT): BOA, Dosya No: 904, Gömlek No: 39693, 18 Cemazeyilevvel 1238/31 Ocak 1823.
BOA, Dosya No: 910, Gömlek No: 39834, Selh-i 1238/Ocak 1823.
BOA, Dosya No: 926, Gömlek No: 40255, 17 Cemazeyilahir 1239/ 18 Şubat 1824.
BOA, Dosya No: 926, Gömlek No: 40255, 29 Zilhicce 1239/ 25 Ağustos 1824.
BOA, Dosya No: 874, Gömlek No: 38787, 1 Ramazan 1239/30 Nisan 1824.
BOA, Dosya No: 1351, Gömlek No: 52784, 29 Zilhicce 1253/26 Mart 1838.
BOA, Dosya No: 902, Gömlek No: 39660, 25 Cemazeyilevvel 1238/7 Şubat 1823.
BOA, Dosya No: 913, Gömlek No: 39898, 3 Cemazeyilevvel 1238/16 Ocak 1823.
BOA, Dosya No: 913, Gömlek No: 39905, 2 Cemazeyilevvel 1238/ 15 Ocak 1823.
BOA, Dosya No: 849, Gömlek No: 38070, 15 Rebiulahir 1244/25 Ekim 1828.
BOA, Dosya No: 489, Gömlek No: 23988, 15 Rebiulevvel 1246/3 Eylül 1830.
BOA, Dosya No: 744, Gömlek No: 35211, 3 Muharrem 1237/30 Eylül 1821.
BOA, Dosya No: 611, Gömlek No: 29986, 3 Muharrem 1237/7 Nisan 1822.
BOA, Dosya No: 911, Gömlek No: 39860, 25 Şevval 1238/5 Temmuz 1823.
BOA, Dosya No: 903, Gömlek No: 39679, 25 Şevval 1238/6 Temmuz 1823.
BOA, Dosya No: 895, Gömlek No: 39452, 1 Zilkade1240/17 Haziran 1825.
BOA, Dosya No: 895, Gömlek No: 39452, 30 Zilkade1240/16 Temmuz 1825.
BOA, Dosya No: 869, Gömlek No: 38655, 7 Şevval 1242/4 Mayıs 1827.
BOA, Dosya No: 1090, Gömlek No: 44283, 9 Cemazeyilevvel 1243/28 Kasım 1827.
BOA, Dosya No: 1090, Gömlek No: 44283, 15 Cemazeyilevvel 1243/4 Aralık 1827.
BOA, Dosya No: 1218, Gömlek No: 47682, 19 Rebiulahir 1248/15 Eylül 1832.
BOA, Dosya No: 1219, Gömlek No: 47727-F, 29 Zilhicce 1248/19 Mayıs 1833.
BOA, Dosya No: 531, Gömlek No: 26191, 25 Zilkade 1250/25 Mart 1835.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hariciye (İ. HR.): BOA, Dosya No: 107, Gömlek No: 5281, 7 Receb 1270/5 Nisan 1854.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti (ML), Varidat Muhasebesi Defteri (VRD. d.), No: 2881.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektubî Kalemi (A. MKT), Nezâret ve Devâir Evrakı (NZD): BOA, Dosya No: 50, Gömlek No: 23, 9 Cemazeyilahir 1268/1 Mart 1852.
BOA, Dosya No: 13, Gömlek No: 73, 20 Şevval 1266/29 Ağustos 1850.
BOA, Dosya No: 29, Gömlek No: 20, 9 Cemazeyilevvel 1267/12 Mart 1851.
BOA, Dosya No: 42, Gömlek No: 43, 10 Zilkade 1267/6 Eylül 1851.
BOA, Dosya No: 349, Gömlek No: 10, 10 Şevval 1277/21 Nisan 1861.
BOA, Dosya No: 261, Gömlek No: 10, 29 Zilhicce 1274/10 Ağustos 1858.
BOA, Dosya No: 182, Gömlek No: 50, 11 Şaban 1272/17 Nisan 1856.
BOA, Dosya No: 360, Gömlek No: 89, 26 Muharrem 1278/3 Ağustos 1861.
BOA, Dosya No: 171, Gömlek No: 77, 10 Rebiulevvel 1272/20 Kasım 1855.
BOA, Dosya No: 32, Gömlek No: 26, 13 Cemazeyilahir 1267/15 Nisan 1851.
BOA, Dosya No: 214, Gömlek No: 66, 27 Cemazeyilahir 1273/22 Şubat 1857.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadâret Mektubî Kalemi (A. MKT), Deâvî Evrakı (DV): BOA, Dosya No: 31, Gömlek No: 70, 11 Rebiulevvel 1267/14 Ocak 1851.
Ahmed Lûtfî Efendi. (1999). Vak’anüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi (1-3). A. Hezarfeni (Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
Ahmet Cevdet Paşa. (1309). Tarih-i Cevdet (11-12). Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
Danieloğlu, D. E. (2010). 1850 Yılında Yapılan Bir Pamfilya Seyahati. Ayşe Ozil (Çev.). Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü.
D’ohsson, I. M. (1992). XVIII. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler. Zerhan Yüksel (Çev.). Tercüman 1001 Temel Eser.
Evliya Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. I, Seyit Ali Kahraman (Haz.). Yapı Kredi yayınları.
Finlay, G. (1861). History of The Greek Revolution. II, William Blackwood and Sons.
Muâhedât Mecmuası. (2008). IV, 70-80.
Mustafa Nuri Paşa. (2008). Netâyicü’l-Vukû’ât, Kurumlarıyla Osmanlı Tarihi, IIV, Yılmaz Kurt (Haz.). Birleşik yayınevi.
Phillips, W. A. (1897). The War of Greek Independence, 1821 to 1833. Smith Elder & Co.
Spratt, T. A. B.-Forbes, E. (1847). Travels in Lycia, Milyas and the Cibyratis. I. John Van Voorst.
Süleyman Tevfik-Abdullah Zühdü. (1315). Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ve Yunan Muharebesi 1314. Mihran matbaası.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, IX, Devre: II, İçtima Senesi: 2, (30.10.1340).
Açıkkaya, S. (2012). Türkiye’nin Garp Meselesi-Yunan Gailesi. İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, 2011/2 (54), 173-191.
Afyoncu, E. (2003). Osmanlı siyasî tarihinin ana kaynakları: Kronikler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1(2), 101-172.
Akçura, Y. (1976). Üç Tarz-ı Siyaset. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Akkayan, T. (1979). Göç ve Değişme. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay. No: 2573.
Anderson, M. S. (2010). Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme. İdil Eser (Çev.). Yapı Kredi yayınları.
Anderson, R. (1830). Observations Upon The Peloponnesus and Greek Islands, Made in 1829. Crocker and Brewster.
Arısoy, İ. A. (2015). Adalar Arasında, Balkanların Kıyısında: Kızılhisar (Karisto) Müstahkem Mevkii ve Kasabası. 8. Uluslararası Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildirileri (06-07 ARALIK 2014), 77-122.
Armaoğlu, F. (2006). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914). Alkım yayınevi. Avcı, C. (2008). Rum. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXV, 222-225.
Aybars, E. (2012). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-1 (Kuruluş). Zeus Kitabevi.
Babacan, H. (2017). Temettuat Kayıtlarına Göre Antalya’daki Mora Göçmenleri. Geçmişten Günümüze Göç, I, Osman Köse (Edit.), 195-207.
Bayrak, M. (1999a). 1821 Mora İsyanı ve Yunanistan’ın Bağımsızlığı. Basılmamış doktora tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
Bayrak, M. (1999b). Osmanlı Arşivleri Işığında Rum İsyanı Sırasında Avrupa Devletlerinin Tutumu. Osmanlı Ansiklopedisi, II, Yeni Türkiye yayınları, 71-86.
Belen, N. (2004). 1900-1973 Yılları Arasında Kuşadası’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Tarihi. Basılmamış doktora tezi, Ege Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalı.
Berker, A. (1942). Mora İhtilâli Tarihçesi. Tarih Vesikaları Dergisi, II/VII, 63- 80.
Beydilli, K. (2010). Şark Meselesi. TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVIII, 352-357.
Bodrumlu, A. G. (1996). Bodrum Tarihi. A. İnan ve R. Özgürel (Haz.). Bosav yayınları.
Bostan, İ. (2006). Navarin. TDV İslam Ansiklopedisi, XXXII, 441-443.
Bozkurt, G. (1996). Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Castellan, G. (1995). Balkan Tarihi. Milliyet yayınları.
Clair, W. St. (1972). That Grecee might still be free: the Philhellenes in the War of Independence. Oxford University press.
Danişmend, İ. H. (1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV. Türkiye yayınevi.
Dayar, E. (2018). 19. Yüzyıl Antalya’sında Mora Göçmeni Bir Aile Moraviler. Toplumsal Tarih, 292, 24-33.
Demirhan, H. (2012). Yunan İsyanı’nda (1821-1832) Londra Yunan Komitesi ve İngiliz Yunanseverlerin Faaliyetleri. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 22, 41-64.
Dinç, G. (2017). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Antalya’ya Olan Göçler ve Sonuçları (1800-1923). Geçmişten Günümüze Göç, II, (Editör: Osman Köse), 771-788.
Dinç, G. (2007). Cumhuriyet’in ilk nüfus sayımına göre Antalya'nın demografik yapısı. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 12, 65 – 87.
Dinç, G. (2017). 1821 Yılında Kıbrıs’ta Yaşanan Gelişmeler ve Emvâl-i Metrûke. Tarihte Kıbrıs (İlkçağlardan 1960’a Kadar), I, Osman Köse (Editör), 393- 404.
Douglas, D. (1955). British and American Phılhellenes (During the War of Greek Independence 1821-1833). Etaireia Makedonikōn Spudōn.
Driault, E. (2005). Şark Meselesi, “Bidâyet-i Zuhûrundan Zâmanımıza Kadar”. Nafiz (Çev.), Emine Erdoğan (Yay. Haz.). Berikan Yayınevi.
Ercan, H. Y. (1983). .Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki, İçtimai ve İktisadi Durumu. Belleten, XLVII (188), 1138-1149.
Ercan, H. Y. (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler: Kuruluştan Tanzimat'a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Turhan Kitapevi.
Erdönmez, C. (2004). Şeriyye Sicillerine Göre Kıbrıs’ta Toplum Yapısı (1839- 1856). Basılmamış doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eroğlu, Z. (1939). Muğla Tarihi. Marifet basımevi.
Erten, S. F. (1997). Antalya Livasi Tarihi. Antalya: Altın Portakal Kültür ve Sanat Vakfı yayınları.
Eryılmaz, B. (1992). Osmanlı Devletinde Millet Sistemi. Ağaç yayınları.
Finkel, C. (2007). Rüyadan İmparatorluğa: Osmanlı. Timaş yayınları.
Gökbilgin, M. T. (1983). Navarin. MEB İslam Ansiklopedisi, IX, 127-135.
Gökpınar, V. (1973). Mora Muhacirleri Meselesi. Basılmamış lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphânesi, Nr. 6973.
Günay, N. (2005). Filik-i Eterya Cemiyeti. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6/1, 263-287.
Harris, E. L. (1915). Historic Islands and Shores of the Aegean Sea. The National Geographic Magazine, 28, 231-261.
Howarth, D. (1976). The Greek Adventure: Lord Byron and Other Eccentrics in the War of Independence. Collins.
Howland, C. P. (1926). Greece and Her Refugees. Foreign Affairs, 4(4), 613-623.
Hülagü, M. (2004). 1897 Türk-Yunan Harbine Kadar Osmanlı İdaresinde Girit. XIV. CIEPO (Çeşme 18-22 Eylül 2000), 321-347.
İnalcık, H. (2010). Osmanlılar. Timaş yayınları.
İpek, N. (2005). .Yunanistan’ın Nüfus Siyaseti ve Mora’dan Batı Trakya’ya Kadar Türkler. Yakın Tarihimizde Türklere Karşı İşlenen Katliam ve Sürgünler, Mustafa Kahramanyol (Yay. Haz.), 95-107.
İpek, N. (2006). Rum İsyanı ve Sonrasında Türk-Yunan Nüfusu Meselesi. İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, 79-94. Serander yayınevi.
İpek, N. (2011). Rumeli’den Anadolu’ya Göç. Mübadele Şen Gittik&Yaslı Döndük, 15-19, Samsun Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Derneği Kültür yayınları.
İpek, N. (1996). Göçmen Köylerine Dair. Tarih ve Toplum, 25 (150), 15-21. İzmir İli İlçelerinin Sorunları, Çözüm Önerileri ve Yatırım Olanakları. (2016). İzmir Ticaret Odası yayını.
Jelavich, B. (2009). Balkan Tarihi, 18. ve 19. Yüzyıllar. I. Küre yayınları.
Jorga, N. (2009). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1774-1912). V, Nilüfer Epçeli (Çev.). Yeditepe yayınları.
Karal, E. Z. (1995). Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü matbaası.
Karal, E. Z. (2011). Osmanlı Tarihi. V. Türk Tarih Kurumu basımevi.
Karal, E. Z. (1937). Yunan Adaları’nın Fransızlar Tarafından İşgali ve Osmanlı- Rus Münasebetleri (1797-1798). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri Dergisi, 1, 100-127.
Karpat, K. (2010). Osmanlı Nüfusu (1830-1914). Bahar Tırnakçı (Çev.). Timaş yayınları.
Kayapınar, A. (2015). Osmanlı Döneminde Mora’da Bir Sahil Şehri: Balya Badra/Patra (1460-1715). Cihannüma, Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, I/1, 67-93.
Kayapınar, L. (1999). Osmanlı Klasik Dönemi Mora Tarihi. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kayapınar, L. (2006). Mora’da Türkokratia’nın Kurulması (1387-1461). XIV. Türk Tarih Kongresi (9-13 Eylül 2002, Ankara) Kongreye Sunulan Bildiriler, II, I. Kısım, 3-22.
Kiel, M.-Alexander, J. (2005). Mora. TDV İslam Ansiklopedisi, XXX, 280-285.
Koyuncu, A. (2014). Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 16, 35-87.
Kurtoğlu, F. (1944). Yunan İstiklâl Harbi ve Navarin Muharebesi (Çengeloğlu Tahir Paşa). I-II. Deniz Matbaası.
Kutlu, S. (2007). Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti. Bilgi Üniversitesi yayınları.
Küçük, C. (2014). Osmanlı Devleti’nde “Millet Sistemi”. Osmanlı, IV, Güler Eren (Edit.), 208-216. Yeni Türkiye yayınları.
Kütükoğlu, M. S. (1986). Yunan İsyanı Sırasında Anadolu ve Adalar Rumlarının Tutumları ve Sonuçları. Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri (Türk Yunan İlişkileri). 133-161, ATASE.
La Gorce. (1986). Çağlar Boyu Yunanlılar, Doğu Araştırma Merkezi (Türkçe Yay. Haz.), Belge yayınları.
Lewis, B. (1984). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Metin Kıratlı (Çev.). Türk Tarih Kurumu basımevi.
Luraghi, R. (2000). Sömürgecilik Tarihi. e yayınları.
Mackenzie, M. (1999). Türk Atinası Unutulan Yüzyıllar (1456-1832). Mehmet Harmancı (Çev.). Aksoy yayıncılık.
McCarthy, J. (2012). Ölüm ve Sürgün, Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922). Fatma Sarıkaya (Çev.). Türk Tarih Kurumu basımevi.
Menekşe, M. (2016). XX. Yüzyıl Başlarında Kuşadası’nda Girit Muhacirleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, IX/42, 715-734.
Mutluer, M. (2003). Uluslararası Göçler ve Türkiye: Kuramsal ve Ampirik Bir Alan Araştırması-Denizli/Tavas. Çantay kitabevi.
Ortaylı, İ. (2013). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. Timaş yayınları.
Ortaylı, İ. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi. Türkler, X, Salim Koca vd. (Ed.), 216-220. Yeni Türkiye yayınları.
Ozansoy, E. (2003). Lord Byron Yunanistan'da: Byron'un 19. Yüzyıl Çağdaş Yunan Kültürü Etkisi. LITERA, 15, 21-38.
Örenç, A. F. (2013). Yunanistan’ın Bağımsızlığı Sonrası İlk Türk Muhacirlerin Sorunları. Balkanlar ve Göç, Ali Fuat Örenç-İsmail Mangaltepe (Edit.), 69-97.
Örenç, A. F. (2009). Balkanlarda İlk Dram: Unuttuğumuz Mora Türkleri ve Eyaletten Bağımsızlığa Yunanistan. Babıali Kültür yayıncılığı.
Örenç, A. F. (2011). Yunanistan’ın Bağımsızlığı Sürecinde Yok Edilen Mora Türkleri. Uluslararası Suçlar ve Tarih, 11/12, 5-32.
Özkaya, Y. (1986). 1821 Yunan (Eflak-Boğdan) İsyanları ve Avrupalıların İsyan Karşısında Tutumları. Üçüncü Askeri Tarih Semineri, Türk Yunan İlişkileri. 114-130.
Özsüer, E. (2018). Balkan Savaşı’ndan Lozan’a Yunanistan’da Ekalliyet Sorunu ve Müslüman Nüfus. Tarih Okulu Dergisi (TOD), XXXIV, 453-491.
Palabıyık, M. S.- Deveci Bozkuş, Y. (2011). Pontus meselesi: Genel bir bakış. Uluslararası Suçlar ve Tarih, 11/12, 77-139.
Popovic, A. (1995). Balkanlarda İslâm. İnsan yayınları.
Saib, A. (2008). Şark Meselesi. Saadetin Gömeç (Yay. Haz.). Akçağ yayınları.
Sertoğlu, M. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi (Resimli-Haritalı). V. Türk Tarih Kurumu yayınları.
Sezer, H. (1999). Mora İsyanı ve Yunanistan’ın Bağımsızlığı (1821-1829). Osmanlı, II, 87-93. Yeni Türkiye yayınları.
Sonyel, S. (1988). Yunan Ayaklanması Günlerinde Mora’daki Türkler Nasıl Yok Edildiler?. Belleten, LXII/233, 107-120.
Svoronos, N. J. (1936). Yunanistan Nüfusu ve Yunanistan Nüfus Sayımları. M. Galip (Çev.). Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü yayını.
Şimşir, B. N. (2017). Balkan Savaşlarında Rumeli Türkleri: Kırımlar, Kıyımlar, Göçler (1821-1913). Bilgi yayınevi.
Tezcan, B. (2018). 1854-1859 Yıllarına Ait Tereke Kayıtlarında Antalya’da Çok Eşlilik ve Çocuk Sayısı (8 Numaralı Antalya Şer‘iye Siciline Göre). Antalya Kitabı: Selçukludan Cumhuriyet’e Sosyal Bilimlerde Antalya-1, 163-182. Palet yayınları.
Toprak, S. (2015). 19. Yüzyıl Milliyetçilik Çıkmazında Rumlar. Yeni Türkiye Dergisi, 68, 2840-2884.
Tuncer, H. (2003). Doğu Sorunu ve Büyük Güçler. Ümit yayıncılık.
Turan, Ş. (1951). 1829 Edirne Antlaşması. DTCFD, IX/1-2, 111-151.
Turan, M.-Gürbüz, M. (2006). Yunan Bağımsızlık Düşüncesinin Tarihi Temelleri ve Tripolice Katliamı. Uluslararası Suçlar ve Tarih Dergisi, 1, 9-43.
Türkmen, Z. (2002). Girit Adası’nı Osmanlı İdaresinden Ayırma Çabaları: Yunan İsyanını Takip Eden Dönemdeki Gelişmeler(1821-1869). Türkler, XII, 859-869.
Üçok, C. (1978). Siyasal Tarih (1789-1960). Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi yayını.
Yakupoğlu Erket, E. (2017). Mora Yarımadasından Türk Göçü ve Yahya Hakkı’nın Eserlerinde Göç Olgusu. Doğu Göç Edebiyatı, Onur Kılıçer- Hatice Görgün (Yayına Hazır. ve Editör), 79-87. Demavend yayınları.
Yıldız, S. (2018). 1845 Yılı Temettüat Defterlerine Göre Antalya Merkez Mahallelerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Antalya Kitabı: Selçukludan Cumhuriyet’e Sosyal Bilimlerde Antalya-1, 520-529, Palet yayınları.
Yılmaz, M. (2011). Balkan Savaşı’ndan Sonra Türkiye’den Yunanistan’a Rum Göçleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 13-33.
Yoğurtçuoğlu, A. (1999). Rum İsyanı ve Yunanistan Devleti’nin Kuruluşu (1821- 1830). Basılmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Zinkeisen, J. W. (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Nilüfer Epçeli (Çev.), II. Yeditepe yayınevi.