II. DÜNYA SAVAŞI’NDA TÜRKİSTAN LEJYONU: KURULUŞU, FAALİYETLERİ ve TÜRKİYE’NİN YAKLAŞIMLARI

Almanya’nın Polonya’ya saldırısı ile birlikte başlayan II. Dünya Savaşı, Dünya tarihinin o güne kadar gördüğü en şiddetli ve kanlı savaşıdır. II. Dünya Savaşının en önemli kırılma noktalarından birini ise Barbarossa Harekâtı oluşturmuştur. 1941 yılında Almanlarca başlatılan Barbarossa Harekâtı esnasında yaklaşık üç milyon SSCB askeri esir edilmiştir. Alman Esir kamplarında hayatta kalma mücadelesi veren esirlerin çoğu, Türkistan coğrafyasından silahaltına alınan SSCB askerleridir. Savaş esnasında kurulan Alman Doğu Bakanlığı aracılığıyla Türkistanlı savaş esirlerinin durumu değerlendirilmiş; özellikle Türksoylu esirlerin durumlarının iyileştirilesi ve Kızılordu’ya karşı savaştırılması için komiteler oluşturulmuştu. SSCB coğrafyasının değişik yerlerinde yaşayan Türk halklarının lideri konumundaki önemli isimler de bu komitelerde bir araya getirilmişti. Bu kapsamda Mustafa Çokay, Veli Kayyum Han, Alihan Kantemir, Ahmet Temir, Osman Hocaoğlu, Mehmet Emin Buğra, Mehmet Emin Resul-zade ve Cafer Saydahmet gibi lider isimler yoğun bir mesai harcamışlardır. Alman Doğu Bakanlığının kontrolünde gerçekleştirilen komite çalışmalarıyla savaş esirlerinden Doğu Lejyonları kurulmuştu. Türkistan Lejyonu da 1942 yılının Ocak ayında kurulmuştu. Türkistan Lejyonunun dışında Azerbaycan, İdil-Ural, Gürcü ve Ermeni Lejyonlarını da kurularak Kızılorduya karşı savaştırmışlardır. Mustafa Çokay’ın kısa süre sonra ölümüyle Türkistan Lejyonu için düşünülen isim Veli Kayyum Han olmuştur. Türk Hükümeti ve kamuoyundaki Türkçü çevreler de bu süreci yakından takip etmiş ve desteklemişlerdi. Türkistan Lejyonu ilk önce Doğu Cephesi’nde Kızıl Ordu ile savaştırılmış, 1943’te de Batı Cephesi’ne kaydırılmıştı. Türkistanlı askerler gerek Doğu Cephesinde Kızıl Ordu ile gerekse Batı Cephesinde Müttefik Kuvvetlerle savaşırken ağır kayıplar vermişlerdir. Almanya’nın savaşı kaybetmesi üzerine ABD ve İngiltere tarafından esir edilen Türksoylu askerler, Sovyetler Birliği’ne teslim edilmiş; Sovyetler Birliği de bu askerleri “Vatan Haini” ilan ederek idâm etmişti. Türkiye ise savaş sonunda ortaya çıkan şartlar gereği, Türksoylu askerlerin idâmlarına ve sürgünlere tepkisiz kalmıştı. Araştırmanın amacı, Türkistan Lejyonunun nasıl oluşturulduğu, hangi cephelerde savaştırıldığı ve akıbetlerinin ne olduğunu ortaya koymaktır.

The Legıon of Turkestan In World War II: Organızatıon, Operatıons and Turkey's Approach

Germany began with the attack on Poland II. World War is the most violent and bloody war in the history of the world. One of the most important breaking points of World War II was the Operation Barbarossa. During the Barbarossa Operation, which was started by the Germans in 1941, approximately three million USSR soldiers were captured. Most of the prisoners who struggled to survive in German prison camps were USSR soldiers who were taken under arms from Turkestan geography. The situation of the prisoners of war from Turkestan was evaluated through the German Eastern Ministry established during the war; committees were set up to improve the situation of the prisoners of Turkish origin and to fight against the Red Army. These committees were brought together as important leaders of the Turkish peoples living in different parts of the USSR geography. In this context, leaders such as Mustafa Çokay, Veli Kayyum Han, Alihan Kantemir, Ahmet Temir, Osman Hocaoğlu, Mehmet Emin Buğra, Mehmet Emin Resul-zade and Cafer Saydahmet spent a lot of work. With the work of the committee under the control of the German East Ministry, Eastern Legions were formed from prisoners of war. The Turkestan Legion was established in January 1942. Apart from the Turkestan Legion, Azerbaijan, Idil-Ural, Georgian and Armenian Legions were established and fought against the Red Army. After the death of Mustafa Çokay, Veli Kayyum Han was considered the name of the Turkestan Legion. The Turkish Government and the Turkic elite circles in the public sector closely followed and supported this process. The Turkestan Legion was first fought with the Red Army on the Eastern Front, and in 1943 it was shifted to the Western Front. The soldiers of Turkestan suffered heavy losses both during the Red Army on the Eastern Front and the Allied Forces on the Western Front. When Germany lost the war, soldiers of Turkish origin who were captured by the US and Britain were handed over to the Soviet Union. The Soviet Union executed these soldiers by declaring them "traitors". Turkey should conditions arise at the end of the war, the soldiers of Turkish origin remained unresponsive to the executions and exile. The aim of the research is to reveal how the Turkestan Legion was formed, on which fronts it was fought, and what their fate was.

PDF

___

BCA. 30.18.1.2/ 95.54.1.
TBMM.(1951).TBMM Tutanak Dergisi. Dönem: IX. Cilt: 9. Toplantı: 1. 101 . Birleşim (18 Temmuz).
Aksakal, H.(2009).“Stalin ve İkinci Dünya Savaşı Bağlamında Milliyetler Politikası”. Karadeniz Araştırmaları. Cilt: 6. Sayı: 21. (Bahar). ss. 23-30.
Altaylı, E.(2017). A Dark Path to Freedom. Hurst & Company Publishing: Londra.
Andican, A. A.(2017).“Dr. Baymirza Hayit’in Milli Türkistan Birlik Komitesi İçerisindeki Faaliyetleri”. Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. (Editörler: Abdulvahap Kara, Ömer Kul, Filiz Ferhatoğlu). (9-10 Ekim 2017). İstanbul. ss. 25-33.
Andican, A. A.(2003).Cedidizmden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. ASAM: Ankara.
Antill, Peter& Dennis, Peter.(2007).Stalingrad 1942. Osprey Publishing.
Armaoğlu, F.(1992). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi. 1914-1980. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: Ankara.
Asker, A.(2012).“Nazi Irk Tasnifinde Türkler ve Ortadoğu Halkları”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. Cilt: XII. Sayı: /25. (Güz). ss.77-99.
Aydın, M.K.(2017).Dış Politika Ekseninde Türkiye’de Siyasi ve İdeolojik Tartışmalar (1920-1950). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
Aydın, M.(2002).“İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye”. Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (Editör: Baskın Oran). İletişim Yayınları: İstanbul.
Burçak, R.S.(1949).“İngiliz-Fransız-Türk İttifakı”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. Cilt: 4. Sayı: 1. ss.347-374.
Bülbül, İ.(2006).“İkinci Dünya Savaşının Türkiye’de Sosyal Hayata Olumsuz Yansımaları”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları. Sayı: 9. ss. 1 -51.
Çelen, K.(2017).Hitler’in Doğu Seferi. Kastaş Yayınevi: İstanbul.
Çelik, L.(2015).II. Dünya Savaşında Almanya Saflarında Savaşan “Türkistan Lejyon Ordusu”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Konya.
Çelik, L.(2017).“II. Dünya Savaşı Döneminde Nazi Almanyası Tarafından Kurulan Türkistan Lejyon Ordusu’nun Savaşa Etkileri”. Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. (Editörler: Abdulvahap Kara, Ömer Kul, Filiz Ferhatoğlu). (9-10 Ekim 2017). İstanbul. ss. 177-224.
Çınar, B.(2014).“İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın İki Cepheli Savaş Sorunu”. Güvenlik Stratejileri Dergisi. Cilt: 10 Sayı: 20. ss. 149-197.
Dağcı, Cengiz.(1998).Hatıralarda Cengiz Dağcı. Ötüken Yayınevi: İstanbul.
Dallin, Al.(1981).German Rule in Russia: 1941-1945 A Study of Occupation Policies. Westview Press: New York.
Davies, A.(1946).“Geographical Factors in the Invasion and Battle of Normandy”. Geographical Review. Sayı: 36. No: 4. ss. 613-631.
Derman, G.S.(2016).“II. Dünya Savaşı’nda Kırım Türklerinin Siyasî Faaliyetleri”. İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası.(Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu. İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss. 27-59.
Devlet, N.(1991).“Rus ve Sovyet Silahlı Kuvvetlerindeki Türklerin Rolü” X. Türk Tarih Kongresi. Cilt: III. TTK Yayınları: Ankara.
Devlet, N.(2007).“Stalinizme Karşı Almanya’da Oluşturulan Lejyonlar”. Stalin ve Türk Dünyası (ed. Emine Gürsoy Naskali-Liaisan Şahin). Kaknüs Yayınları: İstanbul. ss. 99-118.
Duysen, Seyitkali, Kaliyev, Zhabay.(2017).“Türkistan’ın Birliği İçin Mücadele Eden Bir Aydın Ve Politikacı Olarak: Mustafa Çokay”.Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. (Editörler: Abdulvahap Kara, Ömer Kul, Filiz Ferhatoğlu). (9-10 Ekim 2017). İstanbul. ss. 161 -168.
Ekinci, N.(1997).Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler. Toplumsal Dönüşüm Yayınları: İstanbul.
Erol, Mehmet Seyfettin, Amirbek, Aidarbek, Gürseler, Ceren.(2016).“II. Dünya Savaşı ve Özbekistan”. İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası.(Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss.177-199.
Erol, Mehmet Seyfettin, Gürseler, Ceren, Ydyrys, Kanat.(2016). “II. Dünya Savaşı ve Türkmenistan”. İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası.(Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss. 201-220.
Ertem, B.(2010).“Türkiye Üzerine Sovyet Talepleri ve Türk-Sovyet İlişkileri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. Cilt:3. Sayı: 11. ss. 252-273.
Ertürk, C.(2005).Kızılordu’dan Kafkas Millî Lejyonuna, Bir Türk’ün II. Dünya Harbi Hatıraları. (Hazırlayan: Erol Cihangir). Turan Kültür Vakfı, İstanbul.
Ertürk, C.(1956).Anayurt’ta Unutulan Türklük. (2. Baskı). Zafer Yayınları, Kayseri.
Fischer, G.(1952).Soviet Oppsition to Stalin: A Case Study in World War II, Harward University Press, Cambridge.
Gerede, H.(1994).Harb İçinde Almanya 1939-1942. ABC Yayınları, Ankara.
Gilyazov, İ.(2005).“Türk-Tatar Idil-Ural Mücadele Birligi” - “Tatar Lejyonu”. (Çev: Alper Alp). Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi. Sayı: 221. (Mayıs). ss. 20-23.
Gilyazov, İ.(2016).“II. Dünya Savaşı ve İdil-Ural Bölgesindeki Türk Halkları”. (Çev. Abdrasul İsakov). İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası. (Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss. 9-26.
Glantz, D. M.(2001).Barbarossa: Hitler's Invasion of Russia 1941. Tempus Publishing Ltd: United Kingdom.
Gülmez, N. ve Demirci, E.(2013).“Von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi.Journal Of Modern Turkish History Studies. Cilt: XIII. Sayı: 27. (Güz/Autumun). ss.225-250.
Hıdıraliyev, D.(2001).Mustafa Çokay-Hayatı. Faaliyetleri ve Fikirleri. Yeni Avrasya Yayınları: Ankara.
Hızal, A. H.(1961).Kuzey Kafkasya Hürriyet ve Istiklâl Davası. Orkun Yayınları: Ankara.
Hoffmann, J.(1976).Die Ostlegionen 1941-1943. Verlag Rombach: Freiburg.
Hostler, C. W.(1958).“The Turks and Soviet Central Asia”. Middle East Journal. Vol. 12. No:3. ss.261 -269.
Hüseyin İ. H.(1953).“Allah Biz Bilân”. Millî Türkistan. Cilt: IV. Sayı: 83. (ŞubatMart).
Hüseyin İ.H.(1999).Bir Türkistanlının İkinci Dünya Savaşı Hatıraları. Bedir Yayınları: İstanbul.
Kara, A.(2017).“Cengiz Dağcı ve II. Dünya Savaşında Türkistan Lejyonerleri”. Uluslararası Cengiz Dağcı Sempozyumu.(Hazırlayanlar: Nurcan Ankay, Deniz Depe).Bildiri Kitabı. (16-17 Mayıs). Eskişehir. ss.149-155.
Kara, A.(2002).“Hokand Muhtariyeti”. Türkler 18.Yeni Türkiye Yayınları: Ankara. ss.783-795.
Karatay, N.S.(2001).Gamalı Haç ile Kızıl Yıldız Arasında Türkler. Sinemis Yayınları: Ankara.
Keser, U.(2009).“Arşiv Belgeleri Işığında İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türkiye’de Mülteciler ve Esirler Sorunu”. Dokuz Eylül Üniversitesi Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. Cilt: VIII. Sayı: 18-19. (Bahar-Güz). ss.185-208.
Koçar, Y.(2017).“II. Dünya Savaşı’nda Türkistanlı Lejyonerlerin Hayat Hikâyesi”. Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. (Editörler: Abdulvahap Kara, Ömer Kul, Filiz Ferhatoğlu). (9-10 Ekim 2017). İstanbul. ss.377-390.
Kokebayeva, G.(2016).“The Place of Turkestan in the First half of the 20th Century”. Bilig. Sayı: 76. (Kış). ss.117-137.
Kolukırık, S.(2011).“Sürgün, Toplumsal Hafıza ve Kültürel Göç: ABD’deki Ahıska Türkleri Üzerine Bir Araştırma”. Bilig. No. 59. ss.167-190.
Kumru, C.(2018).“Alman Dış Politikasında “Türkistan” (II. Dünya Savaşı)”. 3. Uluslararası Türk- Alman İlişkileri Sempozyumu Bildiri Kitabı. (8-11 Kasım). Almanya-Würzburg. ss. 102-111.
McCarthy, J.(1995).Ölüm ve Sürgün. (çev. Bilge Umar). İnkılâp Kitabevi: İstanbul.
Meral, M. R.(2013).“Türkistan Lejyonu”. İstanbul Fikir Enstitüsü Yayınları. İstanbul. 6; http://ife.org.tr/turkistan-lejyonu/. (erişim tarihi: 06.07.2019)
Morgan, T. D.(1996).“D-Day at Normandy Revisited”. Army History. No:36. (Kış). ss. 30-35.
Motadel, D.(2014).Islam and Nazi Germany’s War. The Belknap Press of Harvard Universiy Press: Londra.
Musagalieva, A.(2016).“II. Dünya Savaşı’nda Kazaklar ve Kazakistan”. (Çev. Abdrasul İsakov). İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası.(Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss. 139-160.
Mühlen, P.(2006).İkinci Dünya Harbi’nde Sovyet Doğu Halkları Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında. İstanbul.
Overy, R.(1997).Russia's War: A History of the Soviet Effort: 1941-1945. Penguin Books: New York.
Öncü, A. S. ve Ekinci, O.(2014).“İkinci Dünya Savaşı Öncesi Beklenmeyen Gelişme; 23 Ağustos 1939 Tarihli Alman- Rus Paktı”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi. Yıl:18. Sayı: 2. (Ağustos). ss. 241 -263.
Özcan, Ö.(2015).“Türkistan İstiklal Yolunda Hicret Yılları. Zuhriddin Mirza Abid Türkistani” 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum. Cilt: 4. Sayı: 10. (Bahar). ss. 239- 242.
Özçelik, M.(2010).“İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası”. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Sayı:29. Yıl: 2010/2. ss. 253-269.
Özden, H.(2017).“Cengiz Dağcı’nın Eserleri ve Yazılmamış Tarih”. Uluslararası Cengiz Dağcı Sempozyumu. (Hazırlayanlar: Nurcan Ankay, Deniz Depe). Bildiri Kitabı. (16-17 Mayıs 2017). Eskişehir. ss.269-280.
Özkarabekir, C.(2005).Her Cephede Savaştık. Doğan Kitapçılık: Ankara.
Özüdoğru, D.(2016).II. Dünya Savaşı’nda Almanya’daki Rusya Mahkumu Türklerin Faaliyetleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Balıkesir.
Sakal, H. B.(2013).Bir Başka Dünya Savaşı - İkinci Dünya Savaşında Almanya Tarafında Savaşan Türkistanlılar 1941-1945. Ötüken Yayınları: İstanbul.
Sander, O.(1996).Siyasi Tarih (1918-1994). İmge Yayınları. Ankara.
Sarıahmetoğlu, N.(2016).“II. Dünya Savaşı’nda Azerbaycan ve Azerbaycan Türkleri”. İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası.(Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss.107-138.
Şahin, L.(2016).“II. Dünya Savaşı ve Avrupa’daki Tatarlar”. İkinci Dünya Savaşı ve Türk Dünyası. (Yayına Hazırlayanlar: Nesrin Sarıahmetoğlu, İlyas Kemaloğlu). Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları: İstanbul. ss.339-357.
Şimşir, S.(2009).Dünden Bugüne Türkistan’da Türkler. IQ Yayınları: İstanbul.
Taşağıl, A.(2012). “Türkistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt: 41, ss. 556-560.
Temir A.(1998).Altmış Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle GezilerAraştırmalar- Hatıralar. Kültür Bakanlığı Yayınları: Ankara.
Tuğul, S.(2003).SSCB’de Sürgün Edilen Halklar. Chiviyazıları Yayınları: İstanbul.
Uyar, H.(2015).“70. Yılında Boraltan Köprüsü Olay”. Toplumsal Tarih. Sayı: 263 (Kasım). ss. 1-7.
Uzunel, N.(2012).Avrupa Muhaceretindeki Türkistan Basını: Milli Türkistan Dergisi (1942-1975). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul.
Ülküsal, M.(1976).II. Dünya Savaşında Berlin Hatıraları ve Kırım’ın Kurtuluş Davası. Kutulmuş Matbaası: İstanbul.
Yagublu, N.(2005).Azerbaycan Legionerleri. Çırag: Bakı.
Zengin, E.( 2018).“Soğuk Savaş Dönemi’nde Türkiye Dışında Yaşayan Türklere Bakış; ‘Esir Milletler/Türkler Haftası’ Etkinlikleri (1959-1991)”. 3. Türkistan Kurultayı Kafkasya ve Türkistan’da 1938 Sovyet Katliamı ve Etkileri Göç, Sürgün ve Kimlik. (3-5 Ekim). ss. 161-184. Kastamonu.