GÜMÜŞ SİKKELER ve ÇAĞDAŞ YAZILI KAYNAKLAR IŞIĞINDA BİR ARTUKLU ŞEHRİ DÜNEYSİR (KOÇHİSAR-KIZILTEPE)’İN YÜKSELİŞİ (12.-13. Yüzyıllar)

Tarihte bazı kasabalar ve şehirler vardır ki coğrafyalarındaki idarî ve ticarî gelişmelerin etkisiyle kısa zaman zarfında önemli bir ekonomik ve sosyo-kültürel merkez haline gelmişler, ancak şaşalı ve gösterişli ömürleri kısa sürmüştür. Günümüzde Mardin’in 20 km kadar güney-doğusunda, Zargan Çayı’nın sol kıyısında mütevazî bir kasaba hüviyetinde olan Düneysir (دنيسر ) bu şehirlerden biridir. Bir taraftan 12. yüzyılın son çeyreğinden itibaren şehri ziyaret eden yazarlar tanık oldukları bu büyümeyi eserlerinde zikrederken, diğer yandan 13. yüzyılın ilk çeyreğinde burada basılan gümüş sikkeler Düneysir’in bölgedeki en önemli ticaret merkezlerinden biri olduğunu ortaya koymaktadır. Artuklulara ait ilk gümüş dirhemlerin burada basılmış olması ayrıca manidardır. Bu çalışma Düneysir’in Geç Ortaçağ’daki bu hızlı yükselişini çağdaş yazılı kaynaklar ve sikkeler ışığında göstermeyi amaçlamaktadır.

The Rise Of An Artuqid City Duneysir (Kochisar-Kızıltepe) In The Light Of The Silver Coins And The Contemporary Written Sources (12th-13th Centuries)

Throughout history some towns and cities have become important economic and socio-cultural centres because of the administrative and commercial developments in their regions, but this thriving and flourishing lifetime for them have lasted for a short period of time. Düneysir, today settled on 20 km south-eastern of Mardin and on the left bank of the River Zargan as a small town, was one of these cities. Not only the authors, who visited the town from the last quarter of the 12th century, witnessed its growth and development, but also the silver coins struck here in the first quarter of the 13th century revealed that Düneysir was one of the most important commercial centres at that time. It is also northworthy that they are the earliest silver dirhems produced by the Artuqid begs in the region. The purpose of this study is to show up the rapid growth of Düneysir in the late Medieval Age in the light of the contemporary written sources and coins.

___

  • Aksarâyî 2010: Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Türk Tarih Kurumu Yayınları, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2010.
  • İbn Bîbî 1996: İbn Bîbî, El-Evâmirü’l-‘Alâ’iyye fi’l Umûri’l-‘Alâ’iyye (Selçûknâme), Türk Tarih Kurumu Yayınları, çev. Mürsel Öztürk, II, Ankara 1996.
  • İbn Hallikan 1994: İbn Hallikan, Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâ’i-z zamân, V, nşr. İ. Abbas, Beyrut 1994.
  • İbn Havkal, Kitâbu Sûretü’l-Arz, nşr. M. J. de Goeje, Beyrut, ts.
  • İbn Nazif el-Hamevî 1963: İbn Nazif el-Hamevî, Târihu’l-Mansûrî, faximile nşr. P.A. Gryaznevitch, Moskova 1963.
  • İbni Cübeyr 2003: İbni Cübeyr, Endülüsten Kutsal Topraklara, Selenge Yayınları, İstanbul 2003.
  • İbnu’l-Ezrak 1992: İbnu’l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı), Araştırma, inceleme ve notlarla çeviren: Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, Erzurum 1992.
  • İbnu’l-Ezrak 1975: İbnu’l-Ezrak, Mervani Kürtleri Tarihi (B.A. Awad’ın neşrinin Türkçe trc. M. Emin Bozarslan), İstanbul 1975.
  • İbnu’l-Esir 2008: İbnu’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, XII, Türkçe trc. Abdülkerim Özaydın, Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008.
  • İdrîsî 1940: İdrîsî, Géographie d'Édrisi, II, traduite de l'arabe en français d'après deux manuscrits de la Bibliothèque du roi et accompagnée de note. ed. and tr. P. A. Jaubert, 2 vols. Amsterdam 1940. İstahrî, Kitabu’l – Mesâlik ve’l – Memâlik, nşr. M.J. de Goeje, Beyrut (tarihsiz).
  • Kazvînî 1967: Zekeriya b. Muhammed el-Kazvînî, Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-‘İbâd, ed. M. J. de Goeje, E. J. Brill, Leiden, Mektebe Mişkât’il- İslâmiyye, 1967.
  • Ömer bin İlalmış 1992: Ömer b. el-Hızır b. İlalmış b. İldüzmüş, Hilyetü’s-seriyyîn min havâssi’d-Düneysiriyyîn (Târihu Düneysir), nşr. İbrahim Salih, Dımaşk 1992.
  • Tudela’lı Benjamin 2001: Tudela’lı Benjamin, Ratisbon’lu Petachia, Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, Türkçe trc. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001.
  • Yâkût 1996: Yâkût el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, II, nşr. F. Abdülaziz, Beyrut 1996.
  • Anderson 1897: John George C. Anderson, “The Road-System of Eastern Asia Minor with the Evidence of Byzantine Campaigns”, The Journal of Hellenic Studies, 1897, Vol. 17, 22-44.
  • Artuk 1946: İbrahim Artuk, “Dunaysır’da Artukluların Ulu Camii”, Belleten, X / 37, 1946, 166.
  • Artuk 1993: İbrahim Artuk – Cevriye Artuk, Artukoğulları Sikkeleri, Sümer Kitabevi, İstanbul 1993.
  • Aslan 2008: Ahmet Aslan, “Artuklular Döneminde Düneysir (Kızıltepe)’de Arap Edebiyatı Çevresi”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 20, Şanlıurfa 2008, 259-281.
  • Canard 1965: M. Canard, - C. Cahen, "Diyar-ı Bakr", EI², III, 1965, s. 343 vd.
  • Çevik 2002: Adnan Çevik, XI – XIII. yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, (Basılmamış Doktora Tezi), MÜTAE, İstanbul 2002.
  • Çevik 2009: Adnan Çevik, “Ortaçağ İslâm Coğrafyacılarına Göre el-Cezîre ve İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XXXIII, (Prof. Dr. Muammer Kemal Özergin Hatıra Sayısı), İstanbul 2009, 35-64.
  • Çevik 2017: Adnan Çevik, “Artuklular ve XII. Yüzyıl el-Cezire Siyasetindeki Rolleri”, Bir Medeniyet Merkezi olarak Orta doğu Uluslararası Sempozyum Bildirleri, 3-4 Kasım 2016, Mardin 2017, 116-141.
  • Galip 1312: İ. Galip, Müze-i Hümayûn Meskûkât-ı Kadime-i İslamiye Kataloğu, İstanbul 1312.
  • Göyünç 1991: Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara 1991.
  • Hinz 1990: Walter Hinz, İslam’da Ölçü Sistemleri, çev. S. Acar, Marmara Ü.F.E.F yayınları, İstanbul 1990.
  • Ilisch 1984: Ludger Ilisch, Geschichte Der Artuqidenherrschaft Von Mardin Zwischen Mamluken und Mongolen (1260 - 1410 AD), Münster 1984.
  • Lane-Poole 1889: Stanley Lane-Poole, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, vol. IX, additions to the Oriental Collection 1876-188. Part I: Additions to vols. I-IV ed. R. S. Poole, London 1889 (Bologna 1967).
  • Özcan 2006: Koray Özcan, “Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Tipolojileri I, Pazar ya da Panayır Yerleşmeleri”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2006, 6/1, 205-224.
  • Polat 1997: M. Said Polat, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İçtimai ve İktisadi Hayat,Unpublished PhD thesis, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1997.
  • Sourdel 1965: D. Sourdel, “Dunaysar”, EI², II, 1965, 626.
  • Strange 1905: Guy le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1905.
  • Streck 1997: M. Streck, “Dunaysir”, İA, III, 1997, 664;
  • Sümer 1985: Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı: Selçuklular Zamanında Milletlerarası Büyük Bir Fuar (An İmportant International Fair During the Saljuk Period), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1985.
  • Şeşen 1993: Ramazan Şeşen, “Cezîre”, DİA, VII, 1993, 507-511.
  • Tomar 2008: Cengiz Tomar, “İbn İlalmış’ın “Hilyetü’s-Seriyyîn min Havâssi’d Düneysiriyyîn” adlı eserine göre Artuklular döneminde Düneysir’de İlim Hayatı”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri (25-27 Ekim 2007), II, Mardin 2008 s. 1-7
  • Tourneau 1965: Le R. Tourneau, “Funduk”, EI², vol. 2, 1965, 945.
  • Turan 1970: Osman Turan, “Anatolia in the Period of the Seljuks and the Beyliks”, The Cambridge of Islam: The Central Islamic Lands, ed. P.M. Holt-Ann K. S. Lambton-B. Lewis, v. I, Cambridge University Press, London 1970.
  • Turan 1993a: Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
  • Turan 1993b: Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
  • Umar 1993: Bilge Umar, Türkiye'deki Tarihsel Adları, İnkılâp Kitabevi, Ankara 1993.
  • Vryonis 1971: Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from Eleventh through the Fifteenth Century, Berkeley 1971.