BAŞLANGIÇTAN ORTA DEMİR ÇAĞI’NA KADAR DAĞLIK DOĞU ANADOLU’NUN SOSYO - EKONOMİK YAPISI

Doğu Anadolu Bölgesi’nde ilk insana dair izler Paleolitik Çağ’a kadar inmiştir.Dönemin zorlu şartlarının gereği olarak bu bölgedeki ilk insanlar sadece yabani meyveleritüketebilmiş ve bazı bitkilerin köklerinden yararlanabilmiştir. Ancak Paleolitik Çağ’ınilerleyen aşamalarında Doğu Anadolu’da çevre ve iklimsel şartların uygun hâle gelmesisonucu bölgenin sosyo kültürel yapısında önemli değişiklikler yaşanmıştır. Örneğinavcılık ve toplayıcılık, günlük yaşamın vazgeçilmez geçim yolları arasında yer almayabaşlamıştır. Neolitik Çağ’da ise Dağlık Doğu Anadolu’nun sahip olduğu verimli obsidyenkaynakları, bölgeler arası ticarette oldukça etkiliydi. Tunç Çağlarının başlamasıylabirlikte hayvancılıkla geçinen yarı göçebe aşiret tarzı gruplar, bölgenin sosyo-ekonomikyapısında önemli rol oynamaya başladı. Bölgede ortaya çıkan aşiret tarzı yapılanmalar,Tunç Çağlarının sonlarına doğru Uruadri ve Nairi adındaki yerel politik güçleredönüşmeye başladı. Uruadri ve Nairi isimli yerel politik güçlerin Asur saldırılarıkarşısında geliştirdiği siyaset ve ortaya koyduğu askeri politikalar, bölgenin Erken DemirÇağı’nın sosyo - ekonomik yapısını şekilendirdi.

Socioeconomic Structure Of The Eastern Anatolia From The Beginning To The Middle Iron Age

The traces of the first human in the Eastern Anatolia Region goes back to the Palaeolithic Age. Due to the hard conditions of the period, the first people in this region could only consume the wild fruits and benefit from the roots of some plants. However, in the later stages of the Palaeolithic Age, significant changes occurred in the sociocultural structure of the region after environmental and climatic conditions became appropriate in Eastern Anatolia. Hunting and foraging, for example, turned into one of the indispensable livelihoods of daily life. In addition, in the Neolithic Age, the fertile obsidian resources found in the Mountainous East Anatolia had high effect on interregional trade. With the beginning of the Bronze Age, the semi-nomadic tribal style groups living via animal husbandry started to play an important role in the socioeconomic structure of the region. The tribal-style structures that emerged in the region began to turn into the local political forces called Uruadri and Nairi towards the end of the Bronze Ages. The policies and military policies developed by the local politic forces called Uruadri and Nairi against the Assyrian attacks shaped the socio-economic structure of the region at the Early Iron Age.

PDF

___

ARINÇ, Kenan (2013). Doğal, İktisadi, Sosyal ve Siyasal Yönleriyle Türkiye’nin İç Bölgeleri, II. Baskı, Erzurum: Biyosfer Araştırmaları Merkezi.
ATALAY, İbrahim; MORTAN, Kenan (1997). Resimli ve Haritalı Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
BADALYAN, Ruben & CHATAIGNER, Christine & KOHL, Philip L. (2004). Trans-Caucasian Obsidian: The Exploitation Of The Sources And Theır Distribution, in A. Sagona (ed.) A View from The Highlands: Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, (Ancient Near Eastern Studies Supplement Series 12) Louvain: Peeters Press.
BALKAN ATLI, Nur (2011). “Kapadokya Obsidiyenleri”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş.
BALKAN ATLI, Nur & BINDER, Didier & CAUVIN, Maria Claire & (with BIÇAKÇI, E. & APRAHAMİAN, G. Der & KUZUCUOĞLU, C. (1999). “Obsidian: Sources, Workshops, and Trade in Central Anatolia” Özdoğan, M. and N. Başgelen, eds., Neolithic in Turkey The Cradle of Civilization New Discoveries, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 133 – 145.
BALKAN ATLI, Nur & BINDER, Didier & CAUVIN, Maria Claire & FAYDALI, Erol (1998). “Kömürcü / Kalatepe Obsidiyen Atölyesi 1997 Kazısı”, XX. Kazı Sonuçları Toplantısı -I. Cilt, Tarsus: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
BELLİ, Oktay (1975). “Doğu Anadolu’da Yeni Arkeolojik Keşifler: Yedisalkım (Put) Köyü Boyalı Mağara Resimleri”, Tarih Dergisi 28–29, İstanbul, 1 – 40.
BELLİ, Oktay (2003). “Van Bölgesi’ndeki Yeni Boyalı Mağara Resimleri”, Güven Arsebük İçin Armağan Yazılar, Editörler: Mihriban Özbaşaran – Oğuz Tanındı – Ahmet Boratav, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 29 – 42.
BELLİ, Oktay (2004). “Doğubayazıt Bölgesi’nde Tunç Çağı Kalelerinin Araştırılması”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Editör: Oktay Belli, İstanbul: Çekül Vakfı, 19 – 32.
BELLİ, Oktay & KONYAR, Erkan (2003). Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Sanat Yayınları.
BIGAZZI, Guiliou & YEĞİNGİL, Zehra & ERCAN, Tuncay & ODDONE, Massimo & ÖZDOĞAN, Mehmet (1997). “Doğu Anadolu’daki Obsidiyen İçeren Volkaniklerin Fizyon Track Yöntemiyle Yaş Tayini”, Türkiye Jeoloji Bülteni, C. 40, Sayı 2, 57 – 72.
BURNEY, C. (1958). “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronz Age”, Anatolian Studies 8.
BURNEY, C. & LANG D. M. (1971). The People of the Hills Ancient Araras and Caucasus, London: Weidenfeld and Nicholson.
CEYLAN, Alpaslan (2001). Sarıkamış: Tarih ve Arkeolojik Araştırmalar, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
CEYLAN, Alpaslan (2004). “Doğubayazıt’ın Eskiçağ Tarihine Bir Bakış (İlk Tunç Çağı’ndan Demir Çağı’na”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Editör: Oktay Belli, İstanbul: Çekül Vakfı, 41 – 50.
CHATAIGNER, Christine & AKIN, Ayşegül & ARAS, Oğuz (2014). “Kuzeydoğu Anadolu Obsidyen Kaynaklarının Tespitine Yönelik Yüzey Araştırmaları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 40. Kuruluş Yılı Armağanı: Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40 Yılı, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 589 – 606.
CHATAIGNER, Christine (1998). “Sources des artefacts du Proche- Orient d'après la caractérisation géochimique des artefacts archéologiques”, M.- C. Cauvin et al. (éd.), L'obsidienne au Proche et Moyen Orient: du volcan à l'outil, Lyon, Maison de l'Orient Méditerranéen, Oxford, B.A.R Inter. Ser. 738, 273 – 324.
CHATAIGNER, C. & IŞIKLI, M. & GRATUZE, B. & ÇİL, V. (2013). “Obsidian Sources in The Regions of Erzurum and Kars (North-East Turkey): New Data’’, Archaeometry, 1 – 24.
CRIBB, R. (1991). Nomads in Archaeology, New York: Cambridge University Press.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1985). “Van-Dilkaya Höyüğü 1984 Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı VII, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanllğı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 151 – 162.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1986). “Van-Dilkaya Höyüğü 1985 Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı VIII, I. Cilt, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanllğı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 81 – 94.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1987a). “Van-Dilkaya Höyüğük Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı IX, I. Cilt, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanllğı Eski Eserler Ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 229 – 248.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1987b). “Van-Dilkaya Höyüğük Kazısı 1986”, Kazı-Araştırma-Arkeometri Sempozyum Bildirisi Özetleri IX, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanllğı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 10 – 20.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan (1997). Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
ERDEM, Aylin Ü. (2009). Doğu Anadolu’da Demir Çağ Yivli Keramik Geleneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: T. C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü Arkeoloji Anabilim Dalı.
ERDEM, Aylin Ü. (2011). “Doğu Anadolu’nun Demir Çağı Aşiretleri”, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (TÜBA-AR), Sayı 14, 59 – 68.
GRAYSON, A. Kirk (2002). Assyrian Rulers of the Third and Second Millennia BC (To 1115 BC), Unıversıty Of Toronto Press.
GÜNAŞDI, Yavuz (2016). “Doğu Anadolu Kaya Resimleri Işığında Doyumlu Kaya Panoları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Bahar 2016-39, 391 – 407.
HELWING, B. & ÖZFIRAT, A. (2005). “Mountains and Valleys. A Symposium on Highland- Lowland Interaction in the Bronze Age Settlement Systems of Eastern Anatolia, Transcaucasia and Northwestern Iran, 9th-13th August 2004, Van, Turkey”, Arcäologische Mitteilungen aus Iran and Turan 37, 1 – 5.
IŞIKLI, Mehmet & ERGÜRER, Hatice (2017). “Erken Tunç Çağı Doğu Anadolu Bölgesi Kura- Aras Kültürü'nde Mekân ve Mekân Kullanımına Dair Gözlemler”, Anadolu, Arkeoloji, Zaman ve Mekân (Dumlupınar Üniversitesi V. Arkeoloji Sempozyumu 10-12 Ekim 2016), Editör: Gökhan Çoşkun, Ankara: Bilgin Kültür Sanat, 43 – 64.
IŞIKLI, Mehmet & TAVUKÇU, Ali Yalçın (2008). “Muş-Bulanık Bölgesinden Bir Grup Erken Demir Çağ Seramiği”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, Cilt 0/ Sayı 14, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, 81 – 86.
IŞIKLI, Mehmet (2007a). “A Collection of Kura-Araxes Pottery From Kars Museum”, Aramazd: Armenian Journal of Near-Eastern Studies, Volume II, Yerevan: Association for Near Eastern and Caucasian Studies, 40 – 51.
IŞIKLI, Mehmet (2007b). “Erzurum Bölgesi’nde Karaz Kültürü’nün Başlangıcı: Son Dönem Araştırmalarının Genel Bir Değerlendirilmesi” Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Armağanı, Doğudan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları, Hazırlayanlar: Birol CAN & Mehmet IŞIKLI, İstanbul: Zero Prod. Ltd, 325 – 350.
IŞIKLI, Mehmet (2011). Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
KINAL, Füruzan (1954). Doğu ve Güney-Doğu Anadolu'da Tetkik Gezisi Raporu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KIGURADZE, T. B. & SAGONA A. G. (2003). “On the Origins of the Kura-Araxes Cultural Complex”, Archaeology of the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, edited by A. T. Smith and K. S. Rubinson, 38 – 94.
KOBAYASHI, Katsuji & SAGONA, Antonio (2008). “A Survey Of Obsıdıan Sources In The Provınces Of Erzurum, Erzincan, Rize And Bitlis 2006”, 25. Araştırma sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, 185 – 196.
KOHL, P. L. (1992). “The Transcaucasian 'Periphery' in the Bronze Age: A Preliminary Formulation”. Resources, power, and interregional interaction, edited by E. M. Schortman and P. A. Urban, Interdisciplinary Contributions to Archaeology, New York: Plenum Press, 117 – 137.
KORFMANN, M. (1982). Tilkitepe. Die ersten Ansätze prähistorischer Forschung in der östlichen Türkei (Istanbuller Mitteilungen 26), Ernst Wasmuth: Tübingen, 1982.
KOŞAY, Hamit Z. & TURFAN, Kemal (1959). “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 23/91, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 349 – 413.
KOŞAY, Hamit Z. & VARY, Hermann (1967). Güzelova Kazısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KOŞAY, Hamit Z. (1962). “Pulur Kazısı 1961”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı XI. I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 25 – 28.
KOŞAY, Hamit Z. (1976). Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları.
KÖKTEN, İsmail Kılıç (1975). “Kars Çevresinde Diptarih Araştırmaları ve Yazılıkaya Kaya Resimleri”, Ata Konf. V, 1971-1972, 95 – 104.
KÖROĞLU, Kemalettin (2011). “Urartu: Krallık ve Aşiretler”, Urartu: Doğu’da Değişim, Hazırlayanlar Kemalettin Köroğlu-Erkan Konyar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 12 – 55.
KUSHNAREVA, K. Kh. & CHUBINISHVILI, T. N. (1970). Drevniye Kultury Yuzhnogo Kavkaza (Güney Kafkasyanın Antik Kültürleri), Leningrad.
KUSHNAREVA, K. Kh. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from The Eighth to The Second Millennium B. C., Translated by H. N. Michael, Philadelphia: The Universty Museum Universty of Pennsylvania.
LUCKENBİLL, Daniel David (1926). Ancient Record of Assyrian and Babylonia, I. Volume, Chicago: The Universty of Chicago Press.
MARRO, Catherine & ÖZFIRAT, Aynur (2003). “Pre-Classical Survey in Eastern Turkey. First Preliminary Report: The Ağrı Dağ (Mount Ararat) Region”, Anatolia Antiqua XI, 385 – 422.
ÖZDOĞAN, Mehmet (2011a). “Paleolitik Çağ: İlk Adımlar”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., s. 30-47.
ÖZDOĞAN, Mehmet (2011b). “Neolitik Çağ: Çanak Çömleksiz”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 56 – 73.
ÖZDOĞAN, Mehmet (2011c). “Neolitik Çağ: Çanak Çömlekli”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 78 – 95.
ÖZFIRAT, Aynur & MARRO, Catherine (2004). “2002 Yılı Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı, I. Cilt, Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 15 – 32.
ÖZFIRAT, Aynur (1993). “M.Ö. II. Binyıl Doğu Anadolu Boyalı Seramik Kültürleri Üzerine Araştırmalar”, XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları, 359 – 377.
ÖZFIRAT, Aynur (2001). Doğu Anadolu Yayla Kültürleri (MÖ 2000), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
ÖZFIRAT, Aynur (2002). “Doğu Anadolu Yüksek Yaylası’ndan M.Ö. 2. Binyıl Kurganları”, Belleten, Cilt LXVI, Sayı 246, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1 – 29.
ÖZFIRAT, Aynur (2004). “Ağrı Dağı Arkeolojik Yüzey Araştırması”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, Editör: Oktay Belli, İstanbul: Çekül Vakfı, 89 – 102.
ÖZFIRAT, Aynur (2008). “The Highland Plateau of Eastern Anatolia in the Second Millennium BCE: Middle/Late Bronze Ages”, Ceramıcs In Transıtıons Chalcolithic Through Iron Age in the Highlands of the Southern Caucasus and Anatolia, Ancıent Near Eastern Studies Supplement 2 7, Edited by Karen S. Rubinson and Antonio Sagona, Leuven – Paris-Dudley. MA: Peeters, 101 – 122.
ÖZFIRAT, Aynur (2011). “Aras Boyalıları”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 356 – 357.
ÖZFIRAT, Aynur (2013). “Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı, 2011”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Çorum: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 119 – 126.
PINARCIK, Pınar (2012). “Urartu Krallığı’nın Tarihi Coğrafyası Hakkında Yeni Öneriler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVII, Sayı/Number 2 Aralık/December 2012, 459 – 482.
PIRO, Jennifer J. (2009). Pastoralism in the Early Transcaucasian Culture: The Faunal Remains from Sos Höyük, A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy Department of Anthropology New York University, East Eisenhower Parkway: ProQuest LLC.
ROTHMAN, M. S. (2003). “Ripples in the Stream: Transcaucasia- Anatolian Interaction in the Murat/Euphrates Basin at the Beginning of the Third Millennium B.C.” Archaeology of the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, edited by A. T. Smith and K. S. Rubinson, Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology, 95 – 110.
ROTHMAN, Mıtchell S. & KOZBE, Gulriz (1997). “Muş In The Early Bronze Age”, Anatolian Studies, Vol. 47, Ankara: British Institute, 105 – 126.
ROTHMAN, Mıtchell S. (1992). “Alpaslan Baraj Gölü Alanında Muş Ovasında Yüzey Araştırmaları Ön Rapor, 1991”, X. Arastırma Sonucları Toplantısı, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 279 – 295.
ROTHMAN, Mitchell S. (1994). “Doğu Anadolu Plato Yöresi Çerçevesinde Muş Ovası Seramiği”, XII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, 295 – 304.
ROTHMAN, Mitchell S. (2015). “The Changing Organisation of Kura Araxes Culture”, International Symposium on East Anatolia South Caucasusus Cultures, Proceedings I, Edited by Mehmet Işıklı – Birol Can, Cambridge Scholars Publishing, 121 – 131.
SAGONA, A. & ERKMEN, M. & SAGONA, C. & HOWELLS, S. (1997). “Excavations at Sos Höyük, 1996. Third Preliminary Report”, Anatolica XXIII, 181 – 226.
SAGONA, Antonıo & PAUL, Zimansky (2015). Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye’nin En Eski Kültürleri: MÖ 1.000.000 – 550, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. SAGONA, Antonio & PEMBERTON, Elizabeth & McPHEE, Ian &
SAGONA, Claudia (1995). “Büyüktepe Höyük 1993 Actıvıtıes”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, 161 – 164.
SAGONA, Antonio & SAGONA, Claudia (2000). “Excavations at Sos Höyük,1998 to 2000: Fifth Preliminary Report”, ANES 37, 56 – 127.
SAGONA, Antonio (1984). “The Caucasion Region in The Early Bronze Age”, Part 1-3, British Archaeological Reports (BAR) International Series 214 (iii), New York: Oxford Universty Press, 3 – 139.
SAGONA, Antonio (1998). “Social Identity and Religious Ritual in the Kura-Araxes Cultural Complex: Some Observations from Sos Höyük” Mediterranean Archaeology Vol. 11, Identıtıes In The Easternmedıterranean In Antıquıty: Proceedings of a Conference held at the Humanities Research Centre in Canberra 10–12 November, 1997 (1998),Published by: Meditarch, 13 – 25.
SAGONA, Antonio (2000). “Sos Höyük and the Erzurum Region in the Late Prehistory: A Provisional Chronology for Northeast Anatolia”, Chronologies des pays du Caucase et de l’euphrate aux IV-III Millenaires: Actes du Colloque d’Istanbul, 16-19 Decembre 1998 (Ed. C. Marro - H. Hauptmann) Varia Anatolica 11 (2000) 329 – 373.
SAGONA, Antonio (2010). “Sos Höyük; Erzurum Yakınında Antik Bir Yerleşim”, Geçmişten Geleceğe Armağan: Arkeolojik, Kültürel ve Estetik Yansımaları, Edited by Mehmet Işıklı, Erhat Mutlugün, and Mine Artu, Erzurum: Ataturk Üniversitesi, 42 – 52.
SAGONA, Claudia & SAGONA, Antonio (2009). “Encounters With The Divine İn The Late Prehistoric Period Of Eastern Anatolia And Southern Caucasus”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 537 – 564.
SARAÇOĞLU, Hüseyin (1956). Doğu Anadolu, Cilt I, İstanbul: Maarif Basımevi.
SEVİN, Veli & KAVAKLI, Ersin & ÖZFIRAT, Aynur (2000). “Karagündüz Höyüğü 1998 Yılı Kazıları”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı I. Cilt, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 409 – 420.
SEVİN, Veli (2003a). Anadolu Arkeolojisi, Genişletilmiş Üçüncü Basım, İstanbul: Der Yayınları.
SEVİN, Veli (2003b). Eski Anadolu ve Trakya: Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İstanbul: İletişim Yayınları.
SEVİN, Veli (2011). “Orta ve Son Tunç Çağı Doğu Anadolu”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 342 – 367.
TAN, Armağan (2010). Urartu Krallığı’nın Kuruluşu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: T. C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı – Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı.
TARHAN, Taner & SEVİN, Veli (1990). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1988”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 355 – 376.
ÜNSAL, Veli (2006). “Karaz Kültürünün Kuzey Sınırı”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Sayı 16, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü, 127 – 142.
YAKAR, Jak (2014). Eski Anadolu Toplumunun Arkeolojideki Yansımaları: Neolitik ve Kalkolitik Çağ Toplumlarının Sosyo-Ekonomik Yapıları, İnanç Sistemleri ve Teknolojileri, Cilt I, İstanbul: Homer Kitabevi.
YAKAR, Jak (2007). Anadolu’nun Etnoarkeolojisi, Çeviren Selen Hırçın Riegel, İstanbul: Homer Kitabevi.
YAKAR, Jak (1985). The Later Prehistory of Anatolia: The Late Chalcolitic and Early Bronze Age, British Archaeological Reports International Series 268, Oxford Universty Press.
YAKAR, Jak (1990a). “The Choronology of the East Anatolian Early Bronze Age”, Eretz-Israel 21, 93 – 100.
YAKAR, Jak (1990b). “Transhumance and the Question of Nomadism in Early Anatolia”, X. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 597 – 606.
YAYLALI, Serap (2007). “Doğu Anadolu Erken Tunç Kültürü”, Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Armağanı, Doğudan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları, Hazırlayanlar: Birol CAN & Mehmet IŞIKLI, İstanbul: Zero Prod. Ltd, 165 – 188.
YOUNG, Jr., T.C., “A Comparative Ceramic Chronology for Western Iran, 1500-500 B.C.”, Iran III, 1965, 53 – 85.