Irak'taki Türk Şehitlik ve Anıtları

Türklerin, Anadolu’dan çok önce vatanları olmuş olan Irak coğrafyasındaki günümüzde yaşayan izleri arasında bu topraklarda bir hilâl uğruna batan güneşlerin maddî-manevî hâtıraları bulunmaktadır. Yüzlerce yıllık tarihsel süreçte milletimizin kahraman evlâtlarının manevî varlıklarını temsil eden mezar ve anıtlar yalnızca ait oldukları veya atfedildikleri kişilere değil kadirşinaslık ve vefakârlık duygularına da şahitlik etmektedir. Millî Savunma Bakanlığı’nın kayıtlarına göre Irak’ta, Bağdat ve Kûtü’l-Amâre’de olmak üzere, iki Türk Şehitliği mevcuttur. Bu iki simgesel ve anıtsal şehitlik alanının yanı sıra Türkmeneli’nde, Kerkük kalesinde Osmanlı Subay Mezarlığı/Şehitliği ile varlığından haberdar olduğumuz Hamrin Türk Şehitliği, Hanekin-Alemdar ve Altunköprü Şehitlikleri bulunmaktadır. Ayrıca, münferit olarak mezarları günümüze ulaşmış olanlarla, sadece tarihî kaynaklarda isimleri yer alan şühedanın ve anılarına dikilen ancak bazıları kaybolmuş âbideleri de bu kapsamda belirtilmelidir. Şehit olmuş Osmanlı devlet görevlileriyle devletin şan ve şerefi uğrunda vatan bildikleri toprakları kanlarıyla sulayarak canlarını feda eden yiğitlerin azîz hatıralarının tespit ve yâd edilmesi milletimizin yaşayan fertlerinin minnet ve şükran borcudur. Bu çalışmada, Devletimizin Irak’taki toprağı olan Türk Şehitlikleri ve anıtsal/simgesel eserlerinin durumu ele alınmıştır. Yazılı kaynaklar ve mevcut bilgiler ışığında dikkat çeken hususlar ve düşünceler değerlendirilmiş, Türklüğün kadîm yurtlarından olan Mezopotamya coğrafyasındaki somut/somut olmayan mirasımızın saygın unsurlarının geleceğe taşınmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Irak, Bağdat, Kûtü’l-Amâre, Kerkük, Cebel-i Hamrin, Hanekin, Şehitlik, Türbe, Anıt, I. Dünya Savaşı

Turkish Martyrdoms and Memorials in Iraq

Among the traces of the Turks living today in the country of Iraq, which was their homeland long before Anatolia, are materials-spiritual memories of the suns setting for a crescent in these lands. Graves and memorials that represent the spiritual assets of our nation’s heroic sons in the historical process of hundreds of years bear witness to the people they belong to or to whom they are attributed and the feelings of appreciation and loyalty. According to the Ministry of National Defence records, there are two Turkish Martyrdoms in Iraq, one in Baghdad and other in Kut/Wasit. In addition to these two symbolic and monumental martyrdoms, these are Ottoman Officers Cemetery/Martyrdom in Kirkuk Castle, Hamrin Turkish Martyrdom, Hanekin-Alemdar Martyrdom and Altunköprü Martyrdom in Turkmeneli, whose existence we are aware of. In addition, with those whose tombs have survived individually, martyrs whose names are only mentioned in historical sources and their lost monuments dedicated to their memories should also be mentioned in this context. It is the debt of gratitude and gratitude to the living members of our nation to identify and commemorate the cherished memories of the martyred Ottoman state officials and the valiant people who sacrificed their lives for the glory and pride of the state by shedding their blood. In this summarized study, the situation of Turkish Martyrdoms and monumental/symbolic memorials, which are the territory of our state in Iraq, are mentioned. In the light of written sources and available information, remarkable issues and thoughts were evaluated, and it was aimed to contribute to the future of the respectable elements of our tangible/intangible heritage in the geography of Mesopotamia, one of the ancient homelands of the Turks.

Keywords:

Ottoman Empire, Iraq, Baghdad, Kut al-Amara, Kirkuk, Cebel Hamrin, Hanekin, Martyrdom, Tomb, Monument, First World War,

PDF

___

A. ARŞİV BELGELERİ Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (Osmanlı-Cumhuriyet): BOA., C. Ev., 30664; BOA., ŞD., 190/51; BCA., 30-18-1-2, 33, 8, 12; BCA., 30.10.0.0/259-744.1, 2, 5, 6, 7, 8, 9; BCA., 30.10.0.0/193.325.6.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (Atase) Arşivi, İstiklal Harbi Kataloğu-Katalog No: 20, 22.02.1339/1923 (Kutu 1632, Gömlek 25); 22.03.1339/1923 (Kutu 1667, Gömlek 52).
Dışişleri Bakanlığı Bağdat Büyükelçiliği’nin “Irak’ta Bulunan Türk Şehitlikleri” Bilgi Notu (18.04.2018).
B. GAZETELER Harb Mecmuası, Yıl: 2, Sayı: 17, Mart 1333/1917; Yıl: 2, Sayı: 21, Ağustos 1333/1917; Cumhuriyet, 1 Mayıs 1930.
C. BASILI ESERLER Akad, Lütfi Ö., Işıkla Karanlık Arasında, İletişim yay., İstanbul 2016.
Aktepe, M. Münir, “Topal Osman Paşa”, İ. A., C. XII/1, MEB yay., 2. Baskı İstanbul 1979, s. 439-442.
Akün, Ömer Faruk, “Nâmık Kemal”, TDVİA., C. XXXII, İstanbul 2006, s. 361-378.
Arşiv Belgelerine Göre Kûtü’l-Amâre Zaferi, Devlet Arşivleri Genel Müd. yay., İstanbul 2016.
Poroy, Akif, Sadrazam Topal Osman Paşa 1663-1733, Kastaş yay., İstanbul 2016.
Beden, Aydın, “Kutü’l-Amare Zaferi, Türk Şehitliği ve Şehitlik Arazisinin Hediye Edilmesine İlişkin Değerlendirmeler”, Mediterranean Journal of Humanities (MJH), V/2 (2015), s. 157-159.
Beydilli, Kemal, “Süleyman Hüsnü Paşa”, TDVİA., C. XXXVIII, İstanbul 2010, s. 89-92.
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Irak-İran Cephesi 1914-1918, C. 3 Kısım 2, Genelkurmay yay., Ankara 2002.
Cebeci, Enver, Topal Osman Paşa ve Osmanlı-İran Savaşlarındaki Rolü (1664-1733), Afyon Kocatepe Üniv. SBE. yüksek lisans tezi, Afyonkarahisar 2015.
Eroğlu, Cengiz-Babuçoğlu, Murat-Özdil, Orhan, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Musul, Global Strateji Ens. yay., 2. Baskı Ankara 2008.
Çay, Abdulhaluk Mehmet, Şehitlik ve Şehitlikler-Yurtdışı Şehitlikler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı Projesi, Ankara 2009.
Çetinsaya, Gökhan, “Irak-Tarih-XIX. Yüzyıl”, TDVİA., C. XIX, İstanbul 1999, s. 93-95.
Danişmend, İ. Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV-V, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972.
Dönmez, Cengiz, “I. Dünya Savaşıyla İlgili Yurt Dışındaki Türk Şehitlikleri”, Gazi Akademik Bakış, C. 7, S. 14 (Yaz 2014), s. 137-162.
Emecen, Feridun, “Hasan Paşa, Eyüplü”, TDVİA., C. XVI, İstanbul 1997, s. 336-337.
Galata, Yasin Cemal, “Kut’lu Şehitliğimiz Irak”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, C. 64, S. 384, Aralık 2008, s. 50-51.
Günay, Vehbi/ Oumar, Saad F., “Kerkük Osmanlı Subay Mezarlığı/Şehitliği”, Cihannüma, Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. III/2 (Aralık 2017), s. 79-112.
Halaçoğlu, Yusuf, “Bağdat-Osmanlı Dönemi”, TDVİA., C. IV, İstanbul 1991, s. 433-437.
Ilgar, İhsan, Tarih Boyunca Türk Şehitlikleri, İstanbul 1967.
Ilgar, İhsan, Yeryüzünde Türk Mührü Şehitliklerimiz, İstanbul 2000.
İnalcık, Halil, “Hüsrev Paşa”, TDVİA., C. XIX, İstanbul 1999, s. 37-40.
Karahan, Abdülkadir, “IV. Murad Devri Bağdad Seferleri Hakkında Bir Fetihname ve Genç Osman’ın Tarihî Şahsiyeti”, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 20-26 Ekim 1961 Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK. yay., Ankara 1967, s. 312-321.
Koçsoy, Şevket, Irak Türkleri ve Türk Irak İlişkileri (1932-1963), Boğaziçi yay., İstanbul 1991.
Köprülüzade Mehmet Fuat, XVIInci Asır Saz Şairlerinden Kayıkçı Kul Mustafa ve Genç Osman Hikâyesi, Evkaf Matbaası, İstanbul 1930.
Külbilge, İlker, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1703-1747), Ege Üniv. Sos. Bil. Ens. yayımlanmamış doktora tezi, İzmir 2010.
Küpeli, Özer, Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639), Yeditepe yay., İstanbul 2014.
Oruç, Eşref Sadun, “Kerkük-Altunköprü Mezar Taşları ve Halk İnanışları”, I. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi 19-21 Ekim 2018 Kuşadası-Aydın Bildiriler Kitabı, Haz. M. Duranlı-R. Kemal Haykıran-G. Kuzay Demir, Aydın 2018, s. 450-464.
Ölçen, Yavuz, Birinci Dünya Harbi Irak Cephesi Kutülammare Muharebeleri (29 Nisan 1916-16 Şubat 1917), A. Ü. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi, Ankara 1992.
Özalp, Yalçın Yurtdışındaki Türk Şehitlikleri, A. Ü. Türk İnkılâp Tarihi Ens., yayımlanmamış doktora tezi, Ankara 1987.
Özcan, Abdülkadir, “Topal Osman Paşa”, TDVİA., C. XLI, İstanbul 2012, s. 244-246.
Özcan, Abdülkadir, “Tayyar Mehmed Paşa”, TDVİA., C. EK-2, Ankara 2019, s. 585-586.
Özcan, Azmi, “Nâdir Şah”, TDVİA., C. XXXII, İstanbul 2006, s. 276-277.
Polat, Süleyman, IV. Murat’ın Revan Seferi Organizasyonu ve Stratejisi, Genelkurmay Atase yay., Ankara 2015.
Saatçi, Suphi, Hasretin Adı Kerkük, Ötüken Neşriyat yay., İstanbul 2004.
Saatçi, Suphi, Kent Dokusu ve Geleneksel Evleriyle Kerkük, Kerkük Vakfı yay., İstanbul 2007.
Tevetoğlu, Fethi, Ömer Naci, Kültür ve Turizm Bak. yay., Ankara 1987.
Tevetoğlu, Fethi, Süleyman Paşa Hayatı ve Eserleri, Kültür ve Turizm Bak. yay., Ankara 1988.
Uluçam, Abdüsselâm, Irak’taki Türk Mimari Eserleri, Kültür Bak. yay., Ankara 1989.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. IV/I, TTK. yay., 4. Baskı Ankara 1988.
Yılmazer, Ziya, “Murad IV.”, TDVİA., C. XXXI, İstanbul 2006, s. 177-183.
Yurtdışı Şehitlikler, MSB. yay., Ankara 1999.
Zâbit, Şâkir Sâbir, “Kerkük’te Danyal Peygamber”, Kardaşlık Dergisi, S. 4/6 (1964), s. 26.
Zorlutuna, H. Nusret, Bir Devrin Romanı, Kültür Bak. yay., Ankara 1978.
C. İNTERNET KAYNAKLARI http://www.msb.gov.tr/Sehitlikler/YurtDisiSehitlikleri (Erişim: 31.03.2017).
http://bagdat.be.mfa.gov.tr/MissionChiefHistory.aspx (Erişim: 05.04.2017).
https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27nin_irak%27ta_yeniledigi_turk_sehitligi_acildi-50130 (Erişim: 09.11.2021).
http://www.geliboluyuanlamak.com/830_kutulamareden-bagdata-bir-zafer-nasil-felakete-donustu-tuncay-yilmazer.html (Erişim: 19.12.2021).
https://twitter.com/gelibolu2015/status/1124342342176137216 (Erişim: 19.12.2021).
Güngör Yavuzaslan, “Kerkük’ten Geldim-2; Terzibaşı ve Osmanlı’nın İzinde”, http://www.bizturkmeniz.com/tr/index.php?page=article&id=25584 (Erişim: 09.05.2017).
“Türkmeneli TV, Osmanlı Komutanı Topal Osman Paşa’nın Mezarını Görüntüledi”, 12 Kasım 2018- https://www.youtube.com/watch?v=bmyXuIc9Apk (Erişim: 11.05.2017).
Köprülü, Sadun, “Altunköprü Katliamı”, http://www.bizturkmeniz.com/tr/index.php?page=article&id=24369 (Erişim: 24.05.2017).
“Altunköprü Türkmen Şehitler Anıtı Açılıyor-24 Mart 2017”, http://www.milliyet.com.tr/altunkopru-turkmen-sehitler-aniti-aciliyor-bartin-yerelhaber-1930711/ (Erişim: 24.05.2017).