OSMANLI DÖNEMİNDE YEZİDÎLERİN IRAK’IN TOPLUMSAL HAYATINA ADAPTASYONU (Lâleş Tapınağının Medreseye Dönüştürülmesi Örneği)

Osmanlı Devleti oldukça geniş bir coğrafyada ve altı asır boyunca çok sayıda din, inanç, mezhep ve tarikat mensubunu imparatorluk şemsiyesi altında bir arada tutmayı başarmıştır. Irak bölgesi de Osmanlı coğrafyasının dinî, kültürel ve toplumsal çeşitlilik açısından oldukça zengin bir bölgesi olmuştur. Irak’ın bu çok kültürlü durumu günümüzde de devam etmektedir. Müslümanların dışında Yahudi ve Hıristiyanlar, Sabiîler, Yezidîler ve Kakaîler, Sünnî tarikatlar ve Bektâşîler Irak’ın toplumsal hayatını renklendiren unsurlar olarak aynı topraklarda yaşamaktadırlar. Irak’taki dinî azınlıklardan biri de Yezidîlerdir. Yezidîler Irak’taki %3’lük dinî azınlıklar içinde %26,3’lük oranla Hıristiyanlardan sonra ikinci büyük dinî topluluk statüsünde bulunmaktadır. Toplam Irak nüfusunun ise %0,86’sını oluşturan Yezidîlerin, %97,5’i Kuzey Irak’ta yaşamaktadır. En yoğun yaşadıkları vilayet ise Musul’dur. Tarihi süreç içinde Atabekler döneminden itibaren Musul’da bulunan siyasî otoriteye sürekli başkaldıran Yezidîler, Irak’ta toplumsal barışı ve huzuru bozan dinî bir zümre olarak öne çıkmaya başlamışlardır. Bu sebeple Osmanlı Devleti’nin aldığı bazı askerî tedbirler, Yezidîlerin siyasî otoriteye karşı gelme hususundaki dirençlerini kırmayı başarsa da bu defa daha farklı bir sorunu gündeme getirmiştir. O da Yezidîlerin şehir hayatından uzaklaşarak, dağlık alanlarda daha izole ve içe kapanık bir yaşam tarzını benimsemeleridir. Osmanlı Devleti Yezidîleri yeniden Irak’ın toplumsal hayatına geri döndürmek amacıyla dinî, siyasî, askerî ve kültürel bazı adımlar atmıştır. Bu adımlar sırasıyla Yezidîlerin askerî tedbirlerle tedibi ve Musul’dan uzak bölgelere tenkilleri, Yezidîlerin İslam’a davet edilmesi, Irak’taki eğitim-öğretim sistemine dahil edilmesi, Yezidîlerin askere alınması ve onlara hukukî statü verilmesidir. Yezidîlerin Irak’taki eğitim-öğretim sistemine dahil edilmesi projesi kapsamında atılan adımlardan biri Laleş vadisindeki tapınağın medreseye dönüştürülmesidir. Sadece bununla yetinilmemiş Müslüman olan Yezidî köy ve beldelerinde Yezidîlerce saygı duyulan şahsiyetlerin adlarının verildiği okullar açılmıştır. Fakat Yezidî toplumu, Laleş Tapınağının medreseye dönüştürülmesine itiraz ederek buna karşı güçlü bir toplumsal direnç göstermişlerdir. Bu nedenle eğitim eğretim alanında atılan bu adım akamete uğramıştır. Yezidîler kendi din adamlarının verdiği eğitimle yetinmeyi sürdürmüşlerdir. Bu çalışmamızda Osmanlı arşiv belgeleri, Irak ve Yezidîlerle ilgili kaynak eserler ışığında Osmanlı döneminde Yezidîlerin Irak’ın toplumsal hayatına adaptasyonu hususu incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Yezidîler, Osmanlı Dönemi, Irak, Adaptasyon, Lâleş Tapınağı, Yezidîler, Osmanlı Dönemi, Irak, Adaptasyon, Lâleş Tapınağı

ADAPTATİON OF YAZİDİS TO IRAQİ SOCİAL LİFE İN THE OTTOMAN PERİOD (The Example of Conversion of the Lalesh Temple to a Madrasah)

The Ottoman Empire managed to keep many members of religions, beliefs, sects and sufi orders together under the umbrella of the empire in a very wide geography and for six centuries.The Iraqi region was also a very rich region of the Ottoman geography in terms of religious, cultural and social diversity. This multicultutral situation of Iraq continues today.Apart from Muslims, Jews and Christians, Sabians, Yazidis and Kakais, Sunni sufi orders and Bektashis live in the same lands as the elements that color the social life of Iraq. One of the religious minorities in Iraq is the Yazidis. Yazidis are the second largest religious community in Iraq after Christians with a ratio of % 26,3 among the % 3 religious minorities. %97,5 of the Yazidis, who make up % 0,86 of the total Iraqi population, live in Northern Iraq. The most densely populated province is Mosul. Yazidis, who have constantly rebelled against the political authority in Mosul since the Atabeks periodin the historical process, started to come to the fore as a religious group that disrupted the social peace and tranquility in Iraq. Fort his reason, although some military measures taken by the Ottoman Empire managed to break the resistance of the Yazidis to oppose the political authority, this time they brought a different problem to the agenda. That is, Yazidis moved away from city life and adopted a more isolated and introverted lifestyle in mountainous areas. The Ottoman Empire started to take some religious, political, military and cultural steps in order to return the Yazidis to the social life of Iraq. These steps are, respectively, the discipline of Yazidis with military measures and their reprimands to regions far from Mosul, the invitation of Yazidis to Islam, their inclusion in the education system in Iraq, the recruitment of Yazidis to the nilitary and the granting of legal status to them. One of the steps taken within the scope of the project to include Yazidis in the education system in Iraq is the conversion of the temple in the Lalesh Valley into a madrasah. Not only that, but schools were also opened in different places, where the names of prominent figures respected by the Yazidis were given. However, the Yazidi community objected to the conversion of the Lalesh Temple into a madrasah and showed a strong social resistance against it. Fort his reason, this steptaken in the field of education has failed. The Yazidis continued to be content with the education given by their clergy. In this article, the adaptation of Yazidis to the social life of Iraq in the Ottoman period was examined in the light of the Ottoman archive documents and the source works related to Iraq and Yazidis.

Keywords:

Yazidis, Ottoman Period, Iraqi Social Life, Adaptation, Lalesh Temple, Yazidis, Ottoman Period, Iraqi Social Life, Adaptation, Lalesh Temple,

PDF

___

Abdurrahman, Beşir Said, Behdînân ve ‘Aşâiruhâ, Matbaatu Hânî, Duhok 2014.
Abûd, Züheyr Kazım, el-Ezîdiyye hakâik ve hafâyâ ve esâtîr, el-Müessesetü’l-‘Arabiyya, Beyrût 2005.
Ahmed, Sami Said, el-Yezîdiyye ahvâluhum ve mu‘tekadâtuhum, Matbaatu’l-Câmi‘a, Bağdat 1971.
‘Avvâd, Gorkîs, ez-Zahâirü’ş-şarkiyye, der. Celil el-Atiyye, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrût 1999.
Azzâvî, Abbas, Târîhu’l-Yezîdiyye, Matbaatu Bağdat, Bağdat 1935.
Azzâvî, Abbas, ‘Aşâiru’l-‘Irâk, Mektebetü’l-Hadârât, Beyrût t.s.
Bozan, Metin, Şeyh Adî b. Müsafir, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2012.
Buva, Thomas, el-Yezîdiyyûn ve usûluhumu’d-dîniyye ve ma‘abiduhum, çev. Suad Muhammed Hıdır, el-Merkezu’l-Akadîmî Li’l-ebhâs, Beyrût 2013.
Cerad, Halef, el-Yezîdiyye ve’l-Yezîdiyyûn, Dâru’l-Hivâr, Lazkiye 1995.
Çakar, Mehmet Sait, Yezidilik, Vadi Yayınları, Ankara 2007.
ed-Demlûcî, Sıddîk, el-Yezîdiyye, Matbaatu’l-İttihâd, Musul 1949.
ed-Dûskî, Enes Muhammed Şerîf, etbâ‘u’ş-Şeyh Adî b. Müsâfir el-Hakkarî mine’l-Adeviyye ile’l-Yezîdiyye, Matbaatu Hâvâr, Duhok 2006.
Ferhân, Şemo, Adnan Ziyân, Kadir Selim, Dirâsât fî târîhi’l-Kurdi’l-Êzîdiyyîn, Matbaatu Cami‘atu Duhok, Duhok 2009.
Fuccaro, Nelida, Öteki Kürtler Sömürge Irak’ında Ezidiler, Bgst Yayınları, İstanbul 2010.
Hasû, Abdunnasır, el-Yezîdiyye ve’l-felsefetü’d-dâire, Dâru’t-Tekvîn, Dimaşk 2008.
Herûtî, Sadî Osman, “Osmanlılar Döneminde Kürtler”, Kürtler (Tarih), çev. Hüseyin Güneş, Ed. Mehmet Akbaş, Nida Yayıncılık, İstanbul 2015.
İbni Hallikân, Şemsüddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’la‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân, Dâru Sâdır, Beyrût t.s.
İbn Teymiyye, Ahmed, Mecmû‘atu’r-resâili’l-kübrâ, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrût t.s.
Kavak, Abdulcebbar, Osmanlı Döneminde Kuzey Irak’ta Tasavvuf 17. Yüzyıl, İlâhiyât Yayınları, Ankara 2016.
Kîst, Con S., el-Hayâtu beyne’l-Kurd târîhu’l-Êzîdiyyîn, çev. İmad Cemil Mizûrî, Dâru Sipîrêz, Duhok 2011.
Lescot, Roger, Yezidiler, çev. Ayşe Meral, Avesta Yayınları, İstanbul 2009.
el-Mâyî, Enver, el-Ekrâd fî Behdînân, Matbaatu Hâvâr, Duhok 2011.
Osmanlı İngiliz Arşiv Belgelerinde Ezidiler, haz. Ahmed Gökçen, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 15.
Purgstall, Baron Joseph Von Hammer, Osmanlı Devleti Tarihi, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1984.
Raûf, İmad Abdüsselam, el-Mu‘cemu’t-târîhî li imâreti Behdînân, Matbaatu’l-Hâc Hâşim, Erbil 2011.
Selûm, Sa’d, Mietu vehm ‘ani’l-akalliyyât fi’l-Irak, Dâru’r-Râfideyn, Beyrût 2015.
Sînû, Ahmed, el-Ekrâdu’l-Îzîdiyyûn fi’l-ahdi’l-Osmânî, Dâru’z-Zamân, Dimaşk 2012.
Sıddîkî, Muhammed en-Nâsır, Târîhu’l-Yezîdiyye, Dâru’l-Hivâr, Suriye 2015.
Tavakkulî, Muhammed Raûf, Tarih-i Tasavvuf der Kurdistan, İntişârât-ı Tavakkulî, Tahran 1381.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Y.y., t.s.
ez-Zirklî, Hayreddin, el-A‘lâm, Dâru’l-‘İlim Li’l-Melâyîn, Beyrût 2002.
Arşiv Belgeleri BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVNSMHM. d], No: 26, Gömlek No: 532, H. 982/1574.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVNSMHM. d], No: 34, Gömlrk No: 503, H. 986/1578. BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVNSMHM. d], No: 48, Gömlek No: 536, H. 990/1582.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVNSMHM. d], No: 49, Gömlek No: 341, H. 991/1583.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVNSMHM. d], No: 53, Gömlek No: 319, H. 992/1584.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVN SMHM. d], No: 115, Gömlek No: 295, H. 1118/1706.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVNSMHM. d], No: 115, Gömlek No: 296, H. 1118/1706.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVN SMHM. d], No: 115, Gömlek No: 512, H. 1118/1706.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVN SMHM. d], No: 115, Gömlek No: 513, H. 1118/1706.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVN SMHM. d], No: 115, Gömlek No: 514, H. 1118/1706.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} DVN SMHM. d], No: 121, Gömlek No: 1297, H. 1125/1714.
BOA, Osmanlı Arşivi, [AE. SMHD.I], No: 132, Gömlek No: 9720, H. 1166/1753.
BOA, Osmanlı Arşivi, [HAT], No: 1321, Gömlek No: 51613, H. 1251/1835.
BOA, Osmanlı Arşivi, [HAT], No: 448, Gömlek No: 22332, H. 1253/1838.
BOA, Osmanlı Arşivi, [İ. DH], No: 105, Gömlek No: 5311, H. 1261/1845.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MVL], No: 77, Gömlek No: 53, H. 1265/1849.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MVL], No: 107, Gömlek No: 94, H. 1268/1851.
BOA, Osmanlı Arşivi, [HR. MKT], No: 59, Gömlek No: 30, H. 1269/1853.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} MKT. MHM], No: 121, Gömlek No: 100, H. 1274/1857.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} MKT. MHM], No: 121, Gömlek No: 5, H. 1274/1858.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} MKT. MHM], No: 200, Gömlek No: 55, H. 1277/1860.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} MKT. MHM], No: 495, Gömlek No: 21, H. 1305/1887.
BOA, Osmanlı Arşivi, [A} MKT. MHM], No: 499, Gömlek No: 2, H. 1306/1889.
BOA, Osmanlı Arşivi, [Y. A.HUS], No: 243, Gömlek No: 23, H. 1308/1891.
BOA, Osmanlı Arşivi, [DH. MKT], No: 1889, Gömlek No: 75, H. 1309/1891.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 145, Gömlek No: 101, H. 1309/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MV], No: 71, Gömlek No: 10, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 74, Gömlek No: 5520, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 52, Gömlek No: 3879, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [Y. MTV], No: 68, Gömlek No: 90, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [Y. A. HUS], No: 267, Gömlek No: 24, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [HR. SYS], No: 186, Gömlek No: 34, M.1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [DH. MKT], No: 1917, Gömlek No: 36; H. 1309/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 68, Gömlek No: 5041, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 78, Gömlek No: 5817, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 112, Gömlek No: 8359, H. 1310/1892.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 168, Gömlek No: 44, H. 1310/1893.
BOA, Osmanlı Arşivi, [YA. HUS], No: 269, Gömlek No: 45, H. 1310/1893.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 531, Gömlek No: 39796, H. 1312/1894.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 376, Gömlek No: 28148, H. 1311/1894.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 292, Gömlek No: 21855, H. 1312/1894.
BOA, Osmanlı Arşivi, [Y. A. HUS], No: 312, Gömlek No: 102, H. 1312/1894.
BOA, Osmanlı Arşivi, [SD], No: 1471, Gömlek No: 13, H. 1313/1895.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 622, Gömlek No: 22, H. 1320/1902.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 795, Gömlek No: 4, H. 1322/1904.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 795, Gömlek No: 71, H.1322/1904.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 852, Gömlek:25, H.1323/1905.
BOA, Osmanlı Arşivi, [DH. ŞFR], No: 362, Gömlek No: 82, R. 1322/1906.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MV], No: 113, Gömlek No: 161, H. 1324/1906.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 2781, Gömlek No: 208535, H. 1324/1906.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 28, Gömlek No: 2884-216234, H. 1324/1906.
BOA, Osmanlı Arşivi, [DH. TMK], No: 249, Gömlek No: 33, H. 1325/1907.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MF. MKT], No: 1138, Gömlek No: 54, H. 1327/1909.
BOA, Osmanlı Arşivi, [DH. EUM. THR], No: 5, Gömlek No: 29, H. 1327/1909.
BOA, Osmanlı Arşivi, [DH. MKT], No: 2818, Gömlek No: 75, H. 1327/1909.
BOA, Osmanlı Arşivi, [MV], No: 184, Gömlek No: 68, H. 1332/1914.
BOA, Osmanlı Arşivi, [BEO], No: 4253, Gömlek No: 318922, H. 1332/1914.
BOA, Osmanlı Arşivi, [İ. MVL], No: 286, Gömlek No: 11312.
BOA, Osmanlı Arşivi, [HR. HMŞ. İŞO], No: 175, Gömlek No: 3.
BOA, Osmanlı Arşivi, [HR. TO], No: 213, Gömlek No: 28.