Osmanlı Matbuatının Sekiz Punto Nesih Yazı Karakteri ve Türk Hurufat Yapımcısı Mehmed Emin Efendi

Bu makalede 1870-1875 yılları arasında İstanbul’da hakkedilip dökülmüş ve Osmanlı matbaalarında çeşitli tipografik düzenlemelerde kullanılmış 8 punto nesih yazı karakteri ve onun hurufat yapımcısı incelenmiştir. Osmanlıca matbu eserlerin mizanpajının 1880’lerden itibaren daha ayrıntılı bir tipografik hiyerarşi ile düzenlendiği bilinmektedir. Çeşitli cinslerde ve boylarda üretilmiş yazı karakterlerinin artması, bu gelişimin başlıca sebeplerindendir. Müteferrika matbaasının kuruluşundan 1928 Türk Harf İnkılâbına kadar geçen iki yüz yıllık sürede matbu eserlerin basımında kullanılan, punto ve şekil açısından özgün olan dokuz nesih yazı karakteri saptanmıştır. Bunların içerisinde sekiz punto nesih yazı karakterinin Osmanlı matbaalarında kullanılmış en küçük Arap harfli hurufat olması ve tipografik hiyerarşinin düzenlenmesinde önemli rol oynaması onu diğer yazı karakterlerinden ayırmıştır. İlk baskı uygulaması 1875’te cep kitabı şeklinde Hilye-i Hakani eserinde yapılmıştır. Bu makalede 8 punto nesih yazı karakterinin görsel analizi ile bu karakterin üretimini yapan Türk hurufat yapımcısı Mehmed Emin Efendi üzerine yoğunlaşılmıştır. Söz konusu hurufatın üretilmesindeki itici güç ve ardından edinilen üretim imtiyazı belgeler üzerinden irdelenmiştir. Mecmua, gazete, kitap ve cep sözlüğü gibi çeşitli tipografik düzenlemelerdeki kullanım örnekleriyle birlikte sunulmuştur. Yazı karakterinin madenî hurufatının mevcut olmaması nedeniyle çalışmada yalnızca baskıda oluşturduğu şekli incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Matbaacılığı, Hurufat, Hakkâk, Dökümhane, Tipografi

The Ottoman Printers’ 8 Point Naskh Typeface and its Turkish Type Maker Mehmed Emin Efendi

This paper discusses the 8 point (pt) naskh typeface created in Istanbul between 1870 and 1875 and utilized by Ottoman printers during the late 19th and early 20th centuries. In the 1880s, Ottoman printed material began to display a more sophisticated typographic hierarchy, with the proliferation of typefaces in various styles and point sizes being the main reason for this visual development. The historical analysis of Ottoman Arabic typefaces reveals the existence of nine original naskh typefaces that were created and used from 1729 until the 1928 Turkish script reform. Among these nine fonts, the 8 pt naskh typeface distinguished itself by its size as the smallest Arabic type used by Ottoman printers, earning it a crucial role in page layout design. It was first utilized in the 1875 pocket book, Hilye-i Hakani. This study focuses on the visual and historical development of the 8 pt naskh typeface and sheds light on its creator, Mehmed Emin Efendi and uses archival documents to scrutinize the driving force for its creation. Due to the absence of metal types, this paper examines only the printed form of types found in journals, newspapers, and books.

Keywords:

Ottoman printing, Metal type, Punchcutter, Type foundry, Typography,

PDF

___

Acar, M. Şinasi. Osmanlı’dan Bugüne Gözümüzden Kaçanlar. İstanbul: Yem Yayın, 2013. google scholar
Aleko ve İhsan. İngilizceden Türkçeye CebLugatıPocketDictionary. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matba'ası, 1335/1916. google scholar
Ataman, Bora ve Pekman, Cem. “A Champion of Printing Quality in the Ottoman Turkish Press of the Second Constitutional Period: Şehbal Journal.” Historical Aspects of Printing in Languages of the Middle East, Papers from the Symposium at the University of Leipzig, September 2008, hazırlayan Geoffrey Roper içinde 231-243. Leiden: Brill, 2014. google scholar
Cevdet, Abdullah ve İbrahim, İsmail. 'Osmanlıca Ceb Lugatı. İstanbul: Terakki Matba'ası, 1313/1895. google scholar
Derman, Uğur. “Yazı San’atının Eski Matbaacılığımıza Akisleri.” Türk Kütüphaneciler Derneği Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı, hazırlayan Necmeddin Sefercioğlu içinde 97-118. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1979. google scholar
Derman, Uğur. “Hezârfen Hattat Üsküdarlı Necmeddin Okyay.” Üsküdar Sempozyumu I Bildiriler, c. 2 hazırlayan Zekeriya Kurşun, Ahmet Emre Bilgili, Kemal Kahraman, Celil Güngör içinde 182-195. İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi, 2004. google scholar
Derman, Uğur ve Pala, İskender. Hilye-i Hâkanî, Kazasker Mustafa İzzet Efendi Hattıyla. İstanbul: Albaraka, 2020. google scholar
Gür, Alim. Ebüzziya Tevfik Hayatı; Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998. google scholar
Heinrich, Herbert. “The Discovery of Galvanoplasty and Electrotyping.” Journal of Chemical Education 15/12 (1938): 566-75. google scholar
İhsan, Ahmed. “Mühendisoglu.” Servet-i Fünûn 5 (Rabiulâhir 1308/1890): 53-54. google scholar
Kürkçüoğlu, Kemâl Edîb. Fuzulî, Rind ü Zâhid. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1956. google scholar
Koçu, Reşat Ekrem. “Arab Asıllı Türk Harfleri.” İstanbul Ansiklopedisi. 3: 924-931. İstanbul: Reşad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1958. google scholar
Mübahat S. Kütükoğlu. “Hayriye Tüccarı.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 17: 64-65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998. google scholar
Lapçinciyan, Teotig. Dib u Dar. G. Bolis [İstanbul]: Vahram & Hıraç Der-Nersesyan, 1912. google scholar
Lapçinciyan, Teotig. Dib u Dar, Baskı ve Harf Ermeni Matbaacılık Tarihi. çeviren S. Malhasyan ve A. İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2012. google scholar
Mehmed, Hâkânî. Hilye-i Hâkârii. İstanbul: İmâmeci-zâde Mehmed Emin Bey Matba'ası, 1875. google scholar
Özkal, Özlem ve Yazıcıgil, Onur. “Ottoman Typography towards Modernization: Private Presses, Mass Media and a New Perception of Typographic Production.” Face Forward Konferansı’nda sunulan bildiri, Dublin, 11-12 Aralık 2015. google scholar
Pamukciyan, Kevork. Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras, 2003. google scholar
Rasim, Ahmed. “Hatt-ı Kufi - Haçik Kigorkyan: Duyup üstâd Râsim’den dedim târih / Dizildi hatt-ı kufi kırk sekiz punto.” İkdâm, 18 Ağustos 1922. google scholar
Rasim, Ahmed. “Yeni Yirmi Dört Punto Kufi Yazı.” İkdam, 13 Ağustos 1924. google scholar
Redhouse, James.Müntehabât-ıLugât-ı Osmaniye. İstanbul: Karahisârî el-Hâc 'Âlî Efendi Matba'ası, 1281/1864. google scholar
Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da ilk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe, 2016. google scholar
Seydi, Ali. Resimli Kâmûs-ı ‘Omunu. İstanbul: Matba'a ve Kitabhâne-i Cihân, 1330/1911. google scholar
Southward, John. Practical Printing. A Handbook of the Art of Typography. London: J.M. Powell & Son, 1884. google scholar
Smeijers, Fred. Counterpunch, making type in the sixteenth century designing typefaces now. London: Hyphen Press, 1996. google scholar
Tâhir ve Ahmed, Diyârbekirli. Sanat-ı Tıbâ‘at yâhüd Mürettiblik. İstanbul: Karabet Matba'ası, 1311/1893. google scholar
Tevfik, Ebüzziya. “İhtira'at-ı Bedi'a, Tıba'at.” Muharrir 1/3 (1293/1876): 70-74. google scholar
Tevfik, Ebüzziya. “Işlâh-ı Huruf Meselesi.”Mecmü‘a-iEbuzziyâ 43 (1302/1884): 1370-73. google scholar
Tevfik, Ebüzziya. “36 Punto Huruf ve Haçik Kigorkyan Efendi.” Mecmü‘a-i Ebüzziya 128 (Muharrem 1330/ Ocak 1912): 371. google scholar
Tevfik, Ebüzziya. “Huruf-ı 'Arabiye’nin Tıbâ'ate Tatbiki Hakkında Tetebb'uât-ı Târihiye.” Mecmü‘a-i Ebuzziyâ 81 (1316/1898): 1669-1680. google scholar
Yazıcıgil, Onur Fatih. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Nesih Hattının Tipografik Evrimi (1729-1928).” Sanatta Yeterlilik Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2020. google scholar
Arşiv Belgeleri google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 2882/52/1, 20 Cemâziyelevvel 1292 (24 Haziran 1875). google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 2882/52/4, 17 Cemâziyelevvel 1292 (21 Haziran 1875). google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD) 2882/52/3, 24 Cemâziye’l-âhir 1292 (28 Temmuz 1875). google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti (MF.MKT) 18/48, 27 Safer 1291 (15 Nisan 1874). google scholar