Sanat Tarihinde Gradiva: Arkeoloji, Sinema, Müzik

20. yüzyılın başında modern bir mitik figür olarak ün kazanan Gradiva, Latince "yürüyen kadın" anlamında, Neo-Attika üslubunda bir rölyeftir. 19. yüzyılda Pompei'deki arkeolojik kazılarda bulunan ve yürüyen Pompeili bir kızı tasvir ettiği için Gradiva adını alan bu alçak kabartma, edebiyat, sanat ve Sigmund Freud'un ele almasıyla bir psikanaliz ikonu hâline gelmiştir. Günümüzde Vatikan, Chiaramonti Müzesi koleksiyonunda sergilenen Gradiva rölyefini, yazınsal bir izlek olarak kullanıp literatüre ilk kazandıran, Alman yazar Wilhelm Jensen'dir. Jensen'in 1903'de kaleme aldığı Gradiva isimli kısa romanı, kişilik örgütlenmesi modelini arkeolojik tabakalardan ilhamla oluşturacak kadar arkeolojiyle yakından ilgilenen Freud'un dikkatini celbetmiştir ve böylece Freud, bu konudaki ünlü makalesini kaleme almıştır. 1930'larda, Freud'un yorumu ile Gradiva, bilinçdışı ve rüyalarla yakından ilgilenen sürrealistlerin başlıca teması ve ilham kaynağı olmuştur. Birçok sanatçının kendi tarzında yeniden yorumladığı bu tema, sinemacıların da ilgisini çekmiştir. Leos Carax'ın Gradiva adlı kısa filmi (2014), bunlardan en dikkate şayan olanıdır. Sitüasyonist eleştiri geleneğini takip eden Cinéma du look hareketinin kurucularından olan Carax'ın sineması zaten Gradiva'nın işaret ettiği psikolojik süreçleri konu edinen; kimlik, kişilik, bireyleşme, kendilik gibi modern insanın esaslı problemlerini irdeleyen bir sinemadır. Bunu yaparken, ritmik ve plastik sanatlar başta olmak üzere klasik sanatın mirasını yeni imaj formlarıyla başarıyla sentezleyen Carax'ın özgün sanatı, bu niteliğiyle Richard Wagner'in gesamtkuntswerk ve Guy Debord'un détournement kavramlarıyla da bağlantılıdır. Bu çalışmada, kendilik ve kimlik ilişkileri açısından önemli bir figür olan Gradiva'nın sanat tarihinde ne ifade ettiği, hangi anlamlara büründüğü, psikolojik bir imge olarak kendilik arayışına nasıl bir ayna tuttuğu, özellikle Leos Carax sineması çerçevesinde ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Gradiva, Sigmund Freud, Leos Carax, Cinéma du look, Kendini Bilmek

Gradiva in Art History: Archaeology, Cinema, Music

Gradiva, Latin for "the woman who walks", is a Neo-Attica style bas-relief that became renowned as a modern mythical figure in the early 20th century. This bas-relief found during the excavations in Pompeii in the 19th century, is now exhibited in the Chiaramonti Museum in the Vatican. The figure, named as Gradiva because it depicts a walking Pompeian girl, became an icon of literature, art, and psychoanalysis primarily through Sigmund Freud. The German writer Wilhelm Jensen initiated the literary referencing of the Gradiva relief in his pioneering 1903 novella Gradiva, using the artwork as the novel's theme and introducing it to cultural history. The literary text attracted the attention of Freud, who was so interested in archaeology that he created his model of personality structure based on archaeological layers, and thus, Freud wrote a famous essay on the subject. In the 1930s, because of Freud's interpretation, Gradiva became the primary theme of surrealists whose interests were dreams and the unconscious. This theme, which numerous artists have reinterpreted in distinctive ways, has also drawn the attention of the filmmakers. Leos Carax's short film Gradiva (2014) is the most remarkable one. The cinema of Carax who is one of the founders of the Cinéma du look movement following the tradition of the situationist criticism, is about the psychological processes Gradiva signifies and it also examines the fundamental problems of modern people, for instance, identity, personality, individuation, and the self. In so doing, Carax's unique art, which successfully synthesizes the heritage of classical art, particularly rhythmic and plastic arts with the new image forms, also relates to the concepts such as Richard Wagner's gesamtkuntswerk and Guy Debord's détournement. This study discusses what Gradiva, an important figure in terms of self and identity relations, symbolizes for art history, what meanings it takes, and how it mirrors the search for the self as a psychological image, particularly in the context of Leos Carax cinema.

Keywords:

Gradiva, Sigmund Freud, Leos Carax, Cinéma du look, Know Thyself,

PDF

___

Adorno, Theodor W. Kültür Endüstrisi Kültür Yönetimi. Çevirenler Nihat Ülner, Mustafa Tüzel, Elçin Gen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007. google scholar
Ali Akay, Gilles Deleuze ve Felix Guattari’nin Kapitalizm ve Şizofreni 2 Kapma Aygıtı adlı kitabına önsöz, 5-11. Ankara: Bağlam Yayıncılık, 1993. google scholar
Allmer, Patricia. “Window Shopping? Aesthetics of the Spectacular and Cinema du look”. Scope (2004). https://www.nottingham.ac.uk/scope/documents/2004/february-2004/allmer.pdf. google scholar
Baker, Ulus. “Kimliği Yıkıp Parçalamak”. e-skop (2017). Erişim 5 Ocak 2022. https://www.e-skop.com/ skopbulten/kimligi-yikip-parcalamak/3462. google scholar
Banuz, Christian Checa. “Leos Carax”. Senses of Cinema (2006). Erişim 1 Nisan 2022. http://www. sensesofcinema.com/2006/great-directors/carax/ google scholar
Barthes, Roland. Bir Aşk Söyleminden Parçalar. Çeviren Tahsin Yücel. İstanbul: Metis Yayınları, 2019. google scholar
Bauman, Zygmunt. “From Pilgrim to Tourist - or a Short History of Identity”. Questions of Cultural Identity, editörler S. Hall ve P. du Gay içinde 18-36. London: Sage Publications, 1996. google scholar
Carax, Leos. “Le cinema est une belle île”. Röportaj Aurelien Ferenczi. Telerama, Paris, 27 Haziran 2012. Çeviren Ali Hasar (2013). Erişim 5 Ocak 2022. https://alihasar.blogspot.com/2014/04/leos-carax-holy-motors-roportaji.html. google scholar
Carax, Leos. “Maskelerin Ardında Sanat, Sürrealizm ve Diğer Tuhaf Şeyler Üstüne Bir Sohbet”. Röportaj Serra Yılmaz. Altyazı Sinema Dergisi 125, 26 Şubat 2013. Erişim 8 Ocak 2022. https://altyazi.net/soylesiler/ leos-carax-serra-yilmaz/. google scholar
Chadwick, Whitney. “Masson’s Gradiva: The Metamorphosis of a Surrealist Myth”. The Art Bulletin 52-4 (1970): 415-422. https://doi.org/10.2307/3048768. google scholar
Cömert, Bedrettin. Wilhelm Jensen’in Kadın ve Kertenkele adlı kitabına önsöz, 3-5. Ankara: Doğan Yayınevi, 1971. google scholar
Debord, Guy. “Sitüasyonist Tanımlar”. Sanat Manifestoları Avangard Sanat ve Direniş, derleyen Ali Artun, çeviren Elçin Gen içinde 311-313. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011. google scholar
Deleuze, Gilles ve Felix Guattari. Anti-Ödipus, Kapitalizm ve Şizofreni 1. Çevirenler Fahrettin Ege, Hakan Erdoğan, Mustafa Yiğitalp. Ankara: Bilim ve Sosyalizm Yayınları, 2014. google scholar
Deleuze, Gilles. Sinema II: Zaman-İmge. Çevirenler Burcu Yalım, Emre Koyuncu. İstanbul: Norgunk Yayıncılık, 2021. google scholar
Derrida, Jacques, Eric Prenowitz. “Archive Fever: A Freudian Impression”. Diacritics, 25-2, (1995): 9-63. https://doi.org/10.2307/465144. google scholar
Descharnes, Robert ve Gilles Neret. Salvador Dalı, ThePaintings Vol. 1,1904-1946. Köln: Benedikt Taschen, 1994. google scholar
Ebeling, Knut. “Saxa loquuntur! Freud’s Archaeology of Hysteria”. Review of Communication. Çeviren Michael Turnbull, 20-1 (2020): 6-26. https://doi.org/10.1080/15358593.2019.1707860. google scholar Foucault, Michel. Eleştiri Nedir? Kendilik Kültürü. Çeviren Murat Erşen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2020. google scholar
Foucault, Michel, Huck Gutman ve Patrick H. Hutton. Kendini Bilmek. Çeviren Gül Çağalı Güven. İstanbul: Om Yayınevi, 2001. google scholar
Freud, Sigmund. Sanat ve Sanatçılar Üzerine. Çeviren Kâmuran Şipal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2014. google scholar
Freud, Sigmund. “The Aetiology of Hysteria”, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Çeviren C. M. Baines, vol. III içinde 189-221. Londra: Hogarth Press, 1962. google scholar
Geçtan, Engin. Psikanaliz ve Sonrası. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1998. google scholar
Goethe, Johann Wolfgang von. Torquato Tasso, Ein Schauspiel. Leipzig: Ernst Rowohlt, 1910. google scholar
IMDb. Luc Besson, “Quotes”. Erişim 4 Ocak 2022. https://m.imdb.com/name/nm0000108/quotes?ref_=m_ nm_trv_trv google scholar
Jensen, Wilhem ve Sigmund Freud. Sanrı ve Düş “Gradiva”. Çeviren Dr. Emre Kapkın. İstanbul: Payel Yayınları, 2003. google scholar
Jung, Carl Gustav. Analitik Psikoloji Sözlüğü. Çeviren Nur Nirven. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2016. google scholar
Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. Çeviren Zehra Aksu Yılmazer. İstanbul: Metis Yayınları, 2005. google scholar
Keleş, Esra ve Salih Çepni. “Beyin ve Öğrenme”. Journal of Turkish Science Education 3-2 (2006): 66-82. http://www.tused.org/index.php/tused/article/view/494/425. google scholar
Kirkendale, Warren. “The ‘Great Fugue’ Op. 133: Beethoven’s ‘Art of Fugue’” Acta Musicologica 35-1 (1963): 14-24. https://doi.org/10.2307/931606. google scholar
Kracauer, Siegfried. Film Teorisi. Çeviren Özge Çelik. İstanbul: Metis Yayınları, 2015. google scholar
Kyrou, Ado. “Gerçeküstücüler ve Sinema”. Gergedan Yeryüzü Kültürü Dergisi. Çeviren Samih Rıfat. 6 (1987): 73-78. google scholar
Lautreamont, Comte de. Maldoror ’un Şarkıları. Çeviren Özdemir İnce. Ankara: Gece Yayınları, 1989. google scholar
MacLean, Paul D. “The Triune Brain in Conflict”. Psychotherapy and Psychosomatics 28, no. 1/4 (1977): 207-20. http://www.jstor.org/stable/45114864. google scholar
Michalska, Magda. “Gradiva: What Did Freud and the Surrealists See in Her?”. Daily Art Magazine, 27 Nisan 2020. Erişim 3 Ocak 2022. https://www.dailyartmagazine.com/gradiva/. google scholar
Mitchell, W. J. T. “Holy Landscape: Israel, Palestine, and the American Wilderness”. Landscape and Power, ed. W. J. T. Mitchell içinde 261-290. Chicago: The University of Chicago Press, 2002. google scholar
Molnar, Michael. “Collection Finie et Collection Infinie”. Rodin et Freud, Collectionneurs: La Passion A I.'flluvre, Sergi Katalogu içinde 93-106. Paris: Editions Nicolas Chaudun, 2008. google scholar
Musee Rodin. “Passion at Work, Rodin and Freud as Collectors”. Erişim 30 Mart 2022. https://www.musee-rodin.fr/en/musee/expositions/passion-work. google scholar
Musei Vaticani. “Gradiva”. Erişim 7 Ocak 2022. https://www.museivaticani.va/content/museivaticani/en/ collezioni/musei/museo-chiaramonti/gradiva.html. google scholar
Necatigil, Behçet. 100 Soruda Mitologya. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1988. google scholar
Online Etymology Dictionary. Erişim 11 Ocak 2022. https://www.etymonline.com/word/Ann -etymonline_v_13468. google scholar
Ottoway, Hugh. “The Enlightenment and the Revolution”. The Pelican History of Music, ed. Alec Robertson ve Denis Stevens içinde 11-96. Londra: Penguin Books, 1968. google scholar
Platon. Alkibiades I-II. Çeviren Furkan Akderin. Hazırlayan Ahmet Cevizci. İstanbul: Say Yayınları, 2010. google scholar
Sürmeli, Kader. “Gesamtkunstwerk Kavramı ve 14. Secession Sergisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 14-79 (2021): 98-108. https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/the-concept-of-gesamtkunstwerk-and-14th-secession-exhibition.pdf. google scholar
Şimşek, Sefa. “Günümüzün Kimlik Sorunu ve Bu Sorunun Yaşandığı Temel Çatışma Eksenleri”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 3 (2002): 29-39. https://dergipark.org.tr/tr/ pub/sosbilder/issue/23121/246971. google scholar
Teber, Serol. Bilimsel Bir Peri Masalı: Freud’un Aile ve Tarihsel Romanı. İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2013. google scholar
The Editors of Encyclopaedia. “Weltschmerz”. Encyclopedia Britannica (2015). Erişim 5 Nisan 2022. https:// www.britannica.com/art/Weltschmerz. google scholar
Vieville, Dominique. “Preface”. Rodin et Freud, Collectionneurs: La Passion A L'(Euvre, Sergi Katalogu içinde 5-7. Paris: Editions Nicolas Chaudun, 2008. google scholar
Yavuz, Hilmi. Felsefe Yazıları. İstanbul: Boyut Yayıncılık, 1997. google scholar
Zelazko, Alicja. “The Thinker”. Encyclopedia Britannica (2018). Erişim 4 Ocak 2022. https://www.britannica. com/topic/The-Thinker-sculpture-by-Rodin. google scholar