Tarihî Kıpçak Türkçesinde isteme kipliği

19.yy.da Saussure ile başlayan çağdaş dil anlayışının açtığı yol, dil çalışmalarında yeni yaklaşımların doğmasını sağlamış ve bu yaklaşımlar sonucu yeni yöntemler ortaya çıkmıştır. Bu yeni bakış açısı, dille ilgili birtakım yeni kavramlar üretirken geleneksel dil bilgisinde yer alan birtakım terimler de yeniden ele alınıp irdelenmeye başlanmıştır. Son yıllarda dilbilim alanındaki gelişmeler biçimsellikten ziyade işlevselliği ön plana çıkaran yeni kuramların gelişmesini sağlamış, bu durum da işlev odaklı çalışmaların gerekliliğine dikkat çekmiştir. Biçimselliğe ağırlık veren geleneksel dil bilgisi yaklaşımlarında kip ve kiplik kavramları gerek adlandırılmaları gerekse işaretledikleri işlevler bakımından tek boyutlu olarak değerlendirilmekteydi. Oysa dilde anlam, biçime sığdırılamayacak kadar geniş olduğundan duygu durumlarını ifade etmede yalnızca gramatikal bir ulam olan kiplere bağlı kalmak mümkün değildir. Bireylerin duygu durumlarının her biri kiplik olarak adlandırılır ve iletişim sürecinde kimi zaman kip ekleri, kimi zaman kiplik işaretleyicileri, kimi zaman ise parçalarüstü ses birimleri kullanılarak ifade edilir. Dilde sayısız kiplik alan vardır. Bu çalışmada Tarihî Kıpçak Türkçesi metinlerinde isteme kipliği bildiren sözceler ele alınarak alt kiplik değerleri ve bunları ifade etmede yararlanılan yapı unsurları ele alınmıştır. Günümüz Türkiye Türkçesinde istek kipi eki –e/-a’nın, Kıpçak Türkçesi döneminde henüz oluşmamış olması da isteme kipliği ifade etmede farklı yapılardan ve kip biçimbirimlerinden faydalanılmasını zorunlu kılmıştır. Özellikle istek kipi eki –e/-a’nın kökeninin dayandığı ileri sürülen –ġay/-gey eki, emir kipi paradigmasında halen tartışmalı konulardan biri olan 1. şahıs çekimlerinde ağır basan istek anlamından dolayı emir kipi ekleri, cümlelerde yüklem görevinde kullanılan dilek-şart –sa/-se eki, sözcelerde geçen “tile-, kirek” gibi kiplik fiiller Tarihî Kıpçak Türkçesi döneminde isteme kipliği bildirmede görülen yapılardan bazılarıdır.

Anahtar Kelimeler:

Kip, kiplik, isteme kipliği, Tarihî Kıpçak Türkçesi

Subjunctive modality in Kipchak Turkic

The path opened by the modern language understanding that started with Saussure in 19th century gave rise to new approaches in language studies, and new methods emerged as a result of these new approaches. While this new perspective created certain new concepts regarding the language, certain terms in the traditional grammar were started to be reinvestigated and examined. The recent developments in the field of linguistics have led to the development of new theories that feature functionality rather than formalism, and this drew attention to the necessity of function-oriented studies. In traditional grammar approaches that were based on formalism, the concepts modal and modality were examined unidimensionally both in terms of their designation and the functions they marked. Nevertheless, as meaning in the language is too large to fit any form, it is impossible to solely depend on the modals in expressing emotions, which are exclusively grammatical groups. Each emoting of an individual is named modalities, and it is expressed in the process of communication sometimes using modal affixes, sometimes modality markers, and sometimes suprasegmental sound units. In the present study, utterances expressing request modality in Historical Kipchak Turkish texts were addressed, and the sub-modal values and the structural elements used to express them were investigated. That the request modal -e/a in modern Turkish spoken in Turkey has not yet been formed in Kipchak Turkish era also made it obligatory to use different modal morphemes and structures in expressing the request modality. Especially the affix –ġay/-gey from which certain researchers propounds that the request modal -e/ -a originates, imperative modal affixes for their dominant meaning of request in first person conjugation among the ever-controversial subjects in the imperative modal paradigm, the desiderative affix -sa/ -se used as predicates in sentences, and modality verbs such as “tile-, kirek” in utterances are some of the structures seen in reporting the request mode in Kipchak Turkish era.

Keywords:

Modal, modality, subjunctive modality, Kipchak Turkic,

PDF

___

Aksan, Doğan (1983). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim) I-II-III. Ankara: TDK. Argunşah, Mustafa, Güner, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit. Aslan Demir, Sema (2008). Türkçede İsteme Kipliği: Semantik-Pragmatik Bir İnceleme Ankara: Grafiker. Benzer, Ahmet (2008). Fiilde Zaman, Görünüş, Kip ve Kiplik. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Chirli, Nadejda (2005). Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı Alġış Bitigi. Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi, Haarlem (Netherlands). Corcu, Demet (2005). Zorunluluk Kipliği Belirtisi –mAlI’nın Anlamsal İçyapısı, Dilbilim Araştırmaları dergisi, 33-44. Delice, H. İbrahim (24-28 Eylül 2012). Türkçede Fiil Çekimlerine Yeni Bir Bakış. (Bildiri). VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara. Dilaçar, Agop (1971). Gramer Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi. TDAY Belleten, 106-112. Eker, Süer (2003). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker. Ergin, Muharrem (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak. Erk Emeksiz, Zeynep (2008). Türkçede Kiplik Anlamının Belirsizliği ve Anlamsal Roller. Dil dergisi, 141: 55-66. Garkavets, Aleksandr (2003). Töre Bitigi. Kıpçaksko-pol skaya versiya armyanskogo sudebnika i armyano kıpçakskiyprotsessua/nıy kodeks, L 'vov, Kamenets-Podol'skiy 1519-1594, Almatı: Deşt-i-Kıpçak, Baur. Hirik, Seçil (2013). Olasılık Bildiren Kipliklerin Eski Uygur Türkçesi Metinlerindeki Görünümü. Dil Araştırmaları, (12), 139-161. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1978). Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi't-Türkî). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Kerimoğlu, Caner (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe. İzmir: Dinozor Kitabevi. Kocaman, Ahmet (1980-1981). Türkçede Kip Olgusu Üzerine Görüşler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 81-85. Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi (3. Baskı). Ankara: TDK Yayınları. Özdemir, Emin (1968). Türkçede Fiillerin Çekimlenişine Toplu Bir Ba¬kış. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten [1967]. Ankara: TDK, 177-203. Öztürk, Abdulkadir (2018). Memlûk Türkçesi Bir Kıpçak Lehçesi Midir? Dil Araştırmaları, (23), 173-203. Sebzecioğlu, Turgay (2004). Türkçede Kip Kategorisi ve –yor Biçimbiriminin Kipsel Değeri. Dil dergisi, 124, 18-33. Şçerbak, Aleksandr Mihayloviç (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler (Fiil). (Çevirenler: Yakup Karasoy, Naile Hacızade, Mevlüt Gülmez). Ankara: TDK. Uğurlu, Mustafa (1984). Münyetü’l Ġuzât. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Usta, Çiğdem (2013). Türkiye Türkçesinde Emir Kipliği. Doktora Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.