Buz temininde sanayileşme ve osmanlı imparatorluğu’nda kurulan buz fabrikaları

19. yüzyılın ikinci yarısı Osmanlı İmparatorluğu’nda sanayileşme ve fabrikalaşma sürecinin hız kazandığı bir dönem olmuştur. Bunun bir sonucu olarak da 15. yüzyıldan beri klasik yöntemlerle elde edilmekte olan kar ve buzun temin yöntemi değişmiş ve yüksek ölçeklerde üretim yapan makinelerle ikame olmuştur. Öncelikle buz imalini teşvik için imtiyaz usulü ile taliplerine ihale edilen buz fabrikaları kurma hakkı verilmiştir. Zamanla buz kullanımının artması ve suni buz üretiminin yaygın bir sanayi koluna dönüşmesi ile 1892 yılından itibaren imtiyaz usulü terk edilerek talep edenlere adi ruhsatlar verilerek buz fabrikaları kurulmasına müsaade edilmiştir. Bu şekilde özellikle nüfusun yoğun olduğu, kara ve deniz ile ulaşım imkanları bulunan bölgeler başta olmak üzere Balkanlar’dan Ortadoğu’ya kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun bir çok yerinde buz fabrikaları tesis edilmiştir.

Industrialization in procurement of ice and ice factories established in the ottoman empire

The second half of the 19th century was a period of industrialization and factorization in the Ottoman Empire. As a consequence, the method of providing snow and ice, which are obtained by conventional methods since the 15th century has been changed and replaced with machines producing high scales of ice and snow. Primarily, to promote the manufacture of ice, concessions are given as a privilege to establish ice factories. In time, the increased use of ice and evolution of artificial ice production to a widespread industrial branch, procedure of giving concessions has been abandoned in 1892. After that, licenses are given to those who demand to establish ice factories. In this way, particularly in the regions which are densely populated or have land and sea transportation facilities, ice factories have been established in many parts of the Ottoman Empire from the Balkans to the Middle East.

PDF

___

A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)

1.İrâdeler

İrâde Dâhiliye (İ.DH)

İrade İmtiyazat ve Mukavelat (İ.İMT)

İrade Maliye (İ.ML)

İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS)

İrade Rüsumat (İ.RSM)

İrâde Şehremâneti (İ.ŞE)

İrade Ticaret ve Nafia (İ.TNF)

2. Babıâlî Evrak Odası (BEO) Sadaret Evrakı

Bâbıâli Evrak Odası (BEO)

Babıali Evrak Odası Divan Kalemi Mukavelenameler (A.DVN.MKL)

Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT. MHM)

3. Dâhiliye Nezareti Evrakı

Dâhiliye Nezareti İdâre-i Umûmiye (DH.İD)

Dâhiliye Nezareti Mektûbi Kalemi (DH.MKT)

Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat Komisyonu (DH.TMIK.M)

Divan-ı Hümayun Sicillatı Mukavelat Defterleri (A.DVNS.MKLT.d)

4. Hariciye Nezareti Evrâkı

Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO)

5. Yıldız Evrakı

Yıldız Hususi Maruzât Evrakı (Y.A.HUS)

Yıldız Mütenevvî Maruzât Evrakı (Y.MTV)

Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK)

Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti (Y.PRK.BŞK)

6. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)

7. Şûra-yı Devlet Tasnifi (ŞD)

8. Rumeli Müfettişliği Evrakı

Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (TFR.I.SL)

9. Ticaret ve Nafia Nezareti Tasnifi (T)

Ticaret ve Nafia Nezareti Heyet-i Fenniye (T.HFN)

Ticaret ve Nafia Nezareti Sanayi İdaresi (T.SNİ)

B. Kitap ve Makaleler

AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, İstanbul 2001.

AYDIN, Mahir, “Ermeni Soykırımı Senaryosunun İlk Denemesi”, Yapay Sorun Ermeni Meselesi (der. Mahir Aydın), İstanbul 2008, s. 25-40.

BİLGİN, Arif, Osmanlı Saray Mutfağı 1453-1650, İstanbul 2004.

BİLGİN, Arif, Osmanlı Taşrasında Bir Maliye Kurumu: Bursa Hassa Harç Eminliği, İstanbul 2006.

CAVİD, İbrahim, Aydın Vilayeti Salnamesi (R.1307/H.1308), (haz.Murat Babuçoğlu, Cengiz Eroğlu, Abdülkerim Şahin), Ankara 2010.

CLARK, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ankara 2006, s. 467-480.

GİZ, Adnan, “Islah-ı Sanayi Komisyonu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, s. 1360-1362.

GROSS, Max L., Ottoman Rule in the Province of Damascus (1860-1909), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Georgetown University 1979.

GÜRAN, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s. 235-257.

IŞIN, Mary Priscilla, Gülbeşeker: Türk Tatlıları Tarihi, İstanbul 2008.

KALA, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Sanayileşmenin İlk Yıllarında Özel Fabrikalar”, Osmanlı, C. 3, Ankara 1999, s. 286-301.

KEYDER, Çağlar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Ve XIX. Yüzyıllarda İmalat Sanayii”, Osmanlı, C. 3, Ankara 1999, s. 269-278.

KORALTÜRK, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Şirketleşme, İlk Anonim Şirket ve Borsanın Kuruluşu”, Osmanlı, C. 3, , Ankara 1999, s. 443-448.

KURT, Burcu, “Osmanlı Sosyal Hayatında Yenileşmeye Bir Örnek: Buz Temininde Modernleşme ve Dersaadet Buz Fabrikası”, Yayınlanmamış Tebliğ, Nizâm-ı Cedid Başlangıcının 220. Yılı Münasebetiyle Tarih Boyunca Yenileşme Hareketleri Sempozyumu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 21-22 Mayıs 2012.

MARTAL, Abdullah, “Osmanlı Sanayileşme Çabaları (XIX. Yüzyıl)”, Osmanlı, C. 3, , Ankara 1999, s. 279-285.

MARTAL, Abdullah, Değişim Sürecinde İzmir’de Sanayileşme (19.Yüzyıl), İzmir 1999.

MARTAL, Abdullah, “İzmir Buz Fabrikası”, Tepekule Tarih, C. 2 (2000), s. 86-90.

ÖNSOY, Rıfat, “Tanzimat Dönemi Sanayileşme Politikası”, H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 2 (1984), s. 5-12.

QUATAERT, Donald, “Manufacturing”, An Economic and Social History of the Ottoman Empire (ed. Halil İnalcık, Donald Quataert), Cambridge 1997, s. 888-933.

QUATAERT, Donald, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İstanbul 1999.

QUATAERT, Donald, Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire (1800- 1914), İstanbul 1992.

SAMANCI, Özge, “Kar, Şerbet ve Dondurma”, Yemek ve Kültür, 9 (2007), s. 146-150.

SARÇ, Ömer Celal, “The Tanzimat and Our Industry”, The Economic History of the Middle East (1800-1914) (ed. Charles Issawi), Chicago 1966, s. 46-59.

SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, A.Ü. Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 28, Sayı 46 (2009), s. 53-69.

TOPRAK, Zafer, “Tanzimat’ta Osmanlı Sanayii”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1985, s. 1345-1347.