OSMANLI FABRİKA YAPILARININ PROJELENDİRİLMESİ VE İNŞASINDA ETKİLİ OLAN ÖZNELER

Endüstri Devrimi’nin ardından yaşanan sanayileşme ve makineli üretime sahip büyük ölçekli fabrikaların inşası, diğer Batı dışı toplumlarda olduğu gibi Osmanlı’da da devletin modernleşme politikasının bir bileşeni olarak ortaya çıkmıştır. Batıdan ithal edilmiş bir yapı tipi olan fabrika yapılarına ait endüstriyel bilginin hangi kanallardan Osmanlı topraklarına girdiği, nasıl ve kimler tarafından projelendirilip inşa edildiği makale kapsamında ele alınan konulardır. Çalışma büyük oranda Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan özgün belgelere dayanmaktadır.

An Overview About the Actors in the Design and Construction of Ottoman Factory Buildings

Industrialization and construction of large-scale factories with machine-aided production emerges as a component of state modernization policies in non-western societies in the 19th century. The Ottoman transition from crafts to factory system seems to have been followed the same path. Therefore, the scope of this article concentrates on the channels of the industrial know-how, especially the know-how of constructing an industrial building. Depending on the original archival documents the article aims to make an overview about the actors in the design and construction of Ottoman factory buildings.

PDF

___

Cevdet/ İktisat (C.İKTS.) 18/865, 7/340.
Cevdet/ Saray (C.SM.) 3/142.
Hazine-i Hassa Defterleri (HH.D.) 17869, 15465.
İbnülemin/ Umur-ı Nafia (İE.NF.) 1/98.
İrade/Hariciye (İ.HR.) 188/10517.
İrade/ Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.) 10/146.
İrade/ Mesail-i Mühimme (İ.MSM.) 25/652.
İrade/ Tophane-i Amire (İ.TPH.) 4/8.
Sadaret/ Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.) 46/93.
Sadaret/ Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD) 376/11.
Ticaret ve Nafia Nezareti/ Heyet-i Fenniye (T.HFN.) 659/84, 658/10, 658/40.
Yıldız/ Askerî Maruzat (Y.PRK.ASK.) 25/32.
Adas, Michael vd., A Global History of the Twentieth Century, 4 th edition, Longman, London 2009, s.36-52.
Aksoy, Asu, vd., “Silahtarağa Elektrik Santrali’nin hikayesi”, Editör: Asu Aksoy, Silahtarağa Elektrik Santrali 1910-2004, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2009, s. 1-61.
Aksu, Cevat, Dar-ı Şura-yı Askeri, Kuruluşundan 1876 Yılına Kadar, Yayımlanmamış YLT, Ankara Üniversitesi, SBE, Ankara, 2004.
Akyürek, Göksun, Bilgiyi Yeniden İnşa Etmek: Tanzimat Dönemi’nde Mimarlık, Bilgi ve İktidar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2011.
Alper, Mehmet, Dünü ve Bugünü ile Cibali Tütün Fabrikası, Dünü ve Bugünü İle Haliç Sempozyum Bildirileri, Kadir Has Üniversitesi Yay., İstanbul 2003.
Aslanoğlu, İnci, “Birinci Endüstri Devrimiyle Makinenin Mimarlık-Sanat-Zenaat İlişkileri Üzerine Etkileri”, Mimarlık, Sayı: 5, 1973, s. 20-24.
Batur, Afife ve Batur, Selçuk, “İstanbul’da 19. Yüzyıl Sanayi Yapılarından Fabrika-i Hümayunlar”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildiriler, Cilt 3, İstanbul Teknik Üniversitesi Yay., İstanbul 1981, s. 331-342.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 13. sürüm, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2008.
Biggs, Lindy, “The engineered factory”, Technology and Culture, Volume: 36 (2), 1995, s. 174- 188.
Bodenstein, Ralph, “Industrial architecture in Egypt from Muhammad ‘Ali to Sadat: A field survey” Workplaces: The Transformation of Place of Production, Editör: M. Al-Asad, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2010, s. 41-80.
Boyacıoğlu, Didem, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Fabrika Yapılarının İnşasına Dair Yapılan Düzenlemeler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 38, 2015, s. 471-186.
Bradley, Betsy Hunter, The Works: The Industrial Architecture of the United States, Oxford University Press, New York 1999.
Buluş, Abdülkadir, Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası, Yayımlanmamış DT, İstanbul Üniversitesi, SBE, İstanbul 2000.
Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi” Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1992, s. 37-52.
Damlıbağ, Fatih, Osmanlı Devleti’nde Porselen ve Çini Fabrikaları, Yayımlanmamış DT, İstanbul Üniversitesi, SBE, İstanbul, 2011.
Ekinci, Sevil Enginsoy, “Fairbairn İstanbul’da: 19. Yüzyıl Osmanlı Endüstri Yapılarından İki Örnek Üzerine Notlar”, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Bülteni/Dosya 3: Endüstri Mirası, 2006, s. 6-8.
Empire Ottoman: Ministere du Commerce et des Travaux Publics adjudication de la concession de la distribution publique d’Energie electrique dans la partie europeenne de Constantinople et da sa banlieue, Typographie & Lithographie, Londres 1910.
Ercilasun, Bilge, “Mustafa Sami Efendi’nin Türk Yenileşme Tarihindeki Yeri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, özel sayı, 1983, s. 71-80.
Ertürk, Nevra, 19. Yüzyıl Osmanlı Sanayi Hareketleri İçinde Fabrika-i Hümayunlar, Yayımlanmamış DT, Yıldız Teknik Üniversitesi, FBE, İstanbul 2008.
Eyice, Semavi, “19. Yüzyılda İstanbul’da Batılı Mimarlar, Ressamlar, Edebiyatçılar”, 19. Yüzyıl İstanbul’unda Sanat Ortamı HABITAT II’ye Hazırlık Sempozyumu, Sanat Tarihi Derneği Yay., İstanbul 1996, s. 9-46.
Fairbairn, William- Pole, William, The Life of Sir William Fairbairn, Longmans, Green and Co., London 1877.
Freeman, John R., “Comparison of English and American Types of Factory Construction”, Journal of the Association of Engineering Societies, Volume: 10, 1891, s. 19-51.
Geyikdağı, V. Necla, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye 1854-1914, Hil Yayın, İstanbul 2008.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Modernleşme Gayretleri”, Hazırlayan: Feza Günergun, Osmanlı Bilimi Araştırmaları II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1998, s. 1-22.
İnceoğlu, Fatma Samime, “Tanzimat’ta Bir Düşünür ve Bürokrat: Münif Paşa ve İktisat Tasavvuru”, Dîvân İlmî Araştırmalar, Sayı: 19, 2005, s. 231-264.
Knight, John I., “Leviathan Workshops, Rennie’s”, The Mechanics’ Magazine and Journal of Engineering, Agricultural Machinery, Manufactures and Shipbuilding, Volume 6, Robertson, Brooman & Co., London 1861, s. 203-204.
Kulaç, Onur- Özgür, Hüseyin, “Sending Scholarship Students Abroad in Ottoman Empire”, European Journal of Contemporary Education, Volume:6, Issue:4, 2017, s. 830-836.
Kütükoğlu, Mübahat S., “Asakir-i Mansure-i Muhammediyye Kıyafeti ve Malzemesini Temin Meselesi”, Hazırlayan: Münir Aktepe vd., Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1981, s. 519-565.
Laxton, William, “The Late George Rennie”, The Civil Engineer and Architect’s Journal, 29, W. Kent and Co., London 1866, s. 149-151.
McCullough, Alan Bruce, “Technology and Textile Mill Architecture in Canada”, Material Culture Review, Volume: 30 Fall, 1989, s. 25-38.
Munce, James F., Industrial Architecture, An Analysis of International Building Practice, F.W. Dodge Corporation, New York 1960.
Nasır, Ayşe, Türk Mimarlığında Yabancı Mimarlar, Yayımlanmamış DT, İstanbul Teknik Üniversitesi, FBE, İstanbul 1991.
Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara 2004.
Ökçün, Ahmet Gündüz, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayii Alanında Verilen Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 27 Sayı:1, 1972, s. 135-166.
Önsoy, Rifat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara1988.
Özkurt, Mehmet Çağlayan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Başkent İstanbul’da Ekonomi, Siyaset ve Mimarlık İlişkileri (1839-1923), Yayımlanmamış DT, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, SBE, İstanbul 2016.
Öztürk, Yusuf Kemal, “Osmanlı İktisadi Düşüncesinin Modernleşmesi”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 14 Sayı: 42, 2010, s. 203-214.
Pierson, William Harvey, “Notes on early industrial architecture in England”, Journal of the Society of Architectural Historians, Volume: 8 Issues: 1/2, 1949, s. 1-32.
Quataert, Donald, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, İletişim Yay., İstanbul 1999.
Sarı, Tanju, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme Çerçevesinde İstanbul’daki Fabrikaların Oluşum ve Gelişimi, Yayımlanmamış DT, Marmara Üniversitesi, SBE, İstanbul 2006.
Say, Seda Kula, Beaux Arts Kökenli Bir Mimar Olarak Alexandre Vallaury’nin Meslek Pratiği ve Eğitimciliği Açısından Kariyerinin İrdelenmesi, Yayımlanmamış DT, İstanbul Teknik Üniversitesi, FBE, İstanbul 2014.
Şenyurt, Oya, Osmanlı Mimarlık Örgütlenmesinde Değişim ve Dönüşüm, Doğu Kitabevi, İstanbul 2011.
Tanyeli, Uğur, Mimarlığın Aktörleri Türkiye 1900-2000, Garanti Galeri, İstanbul 2007.
Tuğlacı, Pars, The Role of the Dadian Family in Ottoman Social, Economic and Political Life, Pars Yayın, İstanbul 1993.
Uluçay, Çağatay- Kartekin, Enver, Yüksek Mühendis Okulu: Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseselerin Tarihi, İstanbul Teknik Üniversitesi Yay., İstanbul 1958.
Wilkinson, Henry, Engines of War: or Historical and Experimental Observations on Ancient and Modern Warlike Machines and Implements, Including the Manufactures of Guns, Gunpowder and Swords with Remarks on Bronze, Iron, Steel etc., A. Spottiswoode, London 1841.
Wyke, Terry- Cocks, Harry, Public Sculpture of Greater Manchester, Liverpool University Press, Liverpool 2004.
Yapucu, Olcay Pullukçuoğlu, 19. Yüzyılın Birinci Yarısında Balkanlar’da Yünlü Kumaş Endüstrisi, Yayımlanmamış YLT, Ege Üniversitesi, SBE, İzmir 1996.
https://apps.lib.purdue.edu/archon/?p=creators/creator&id=174, erişim tarihi: 25.03.2018.