GEÇ DÖNEM OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA SEYAHAT VARAKALARI VE KADINLAR

Osmanlı İmparatorluğu’nda mürûr tezkeresi olarak adlandırılan ve 1841 ile 1910 yılları arasında düzenli biçimde kullanılmış olan iç pasaport, II. Meşrutiyet Döneminde (1908-18) son buldu. Ancak 1910’lu yıllarda sırasıyla patlak veren Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’yla birlikte artan asayiş sorunları, seyahat varakası adı altında yeni bir iç pasaport uygulamasını zorunlu kıldı. II. Meşrutiyet Döneminde uygulamaya konulan bu varakalar, dönemin devlet pratikleri ile sıradan ve sıradan olmayan insanlarına dair önemli bilgiler içeren özgün belgelerdir. Bu makalede hem seyahat varakalarının kendileri hem de bunlar üzerinden tarihte seslerini erkeklere göre daha az duyduğumuz kadınlar, bu orijinal arşiv kaynakları ışığında çalışılacaktır. Bu amaçla bu makalede Osmanlı kadın tarihine/toplumsal cinsiyete dair kısa bir literatür değerlendirmesi yapılacaktır. Bunu, seyahat varakalarının detaylandırılması izleyecektir. Bu belgeler üzerinden devletin kadınları nasıl kategorize ettiği ortaya konulduktan sonra, seyahat eden kadınlara dair bilgilerin yer aldığı seyahat varakaları incelenecektir. Bu kadınların kimler oldukları, hangi nedenlerle seyahat ettikleri, yalnız mı yoksa aileden biriyle / birileriyle mi seyahat ettikleri gibi konular detaylandırılacaktır. Ayrıca kadınların seyahat varakası almaksızın seyahat etme pratikleri ve firar etmek için kullandıkları taktikler üzerinde durulacaktır. Kısacası, bu makale seyahat varakalarını ve seyahat deneyimleri üzerinden kadınların özne olup olmadıklarını örneklendirecektir. Bu şekilde, Osmanlı kadın tarihine ve toplumsal cinsiyet literatürüne katkıda bulunmaya çalışacaktır.

Internal Passports and Women in the Late Ottoman Empire

Internal passport, known as mürûr tezkeresi and regularly used in the Ottoman Empire between 1841 and 1910, ended during the Second Constitutional Era (1908-18). However, in the 1910s, the security problems which aggravated during the war period, respectively Tripoli War, Balkan Wars, and WWI, required new type of internal passport under the name of seyahat varakası. These documents, which were put into practice during the Second Constitutional period, are original archival documents containing important information about the state practices of the period and ordinary and non-ordinary people. In this article, both internal passports themselves and women’s voices heard less likely than men in history will be studied through such original archival sources. For this purpose, in the article, a short literature review on Ottoman women history / gender will be given. This will be followed by detailing internal passports. After demonstrating how the state categorized women through these documents, internal passports containing information about traveling women will be examined. Also, issues such as who these women were, for which reasons they travelled, whether they were traveling alone or with someone in the family will be elaborated. In addition, the practice of traveling without taking an internal passport and the tactics used to escape will be emphasized. In short, this article will exemplify internal passports and women’s travel experiences to understand whether women had any agency or not. In this way, it will seek to contribute to the Ottoman women's history and gender literature.

PDF

___

Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi (DH.EUM.SSM.), 2/24, H (Hicri).2.9.1333 (14.7.1915); 2/54, H.10.10.1333 (21.8.1915); 3/7, H.7.1.1334 (15.11.1915); 7/74, H.27.11.1334 (25.9.1916); 7/75, H.27.11.1334 (25.9.1916); 8/81, H.29.1.1334 (7.12.1915); 9/10, H.8.2.1335 (4.12.1916); 9/28, H.24.2.1335 (20.12.1916); 9/51, H.8.3.1335 (2.1.1917); 10/71, H.2.C.1335 (26.3.1918); 10/101, H.24.B.1335 (16.5.1917); 15/60, H.4.3.1336 (18.12.1917); 20/53, H.27.7.1336 (8.5.1918); 25/40, H.10.10.1333 (19.7.1918); 3/74, H.16.1.1337 (22.10.1916); 36/31, H.4.Ca.1337 (5.2.1919); 54/3, H.20.1.1335 (16.11.1916); 55/109, H.29.M.1336 (14.11.1917).
Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti İkinci Şube (DH.EUM.2.Şb.), 21/22, H 13.07.1334 (16.5.1916); 25/2, H.25.N.1334 (15.7.1917); 26/30, .23.10.1334 (23.8.1916); 26/44, H.28.L.1334 (28.8.1916); 32/53, H.3.3.1335 (28.12.1916); 34/17, H.3.R.1335 (27.1.1917); 34/39, H.23.Ca.1335 (17.3.1917); 37/24, H.23.B.1335 (15.5.1917); 39/16, H.7.N.1335 (27.6.1917); 41/63, H.25.Za.1335 (12.9.1917); 45/17, H.15.S.1336 (30.11.1917); 50/46, H.11.6.1336 (24.3.1918); 51/30, H.22.6.1336 (4.4.1918); 51/53, H.28.6.1336 (10.4.1918); 51/55, H.28.6.1336 (10.4.1918); 53/13, H.18.7.1336 (29.4.1918); 64/4, H.1.1.1337 (7.10.1918); 64/56, H.14.1.1337 (20.10.1918); 75/2, H.25.M.1336 (10.11.1917).
Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Üçüncü Şube (DH.EUM.3.Şb.), 16/21, H.13.M.1335 (9.11.1916); 16/35, H.17.01.1335 (13.11.1916); 18/32, H.21.3.1335 (15.1.1917); 19/9, H.5.4.1335 (29.1.1917); 19/10, H.6.4.1335 (30.1.1917); 19/19, H.7.4.1335 (31.1.1917); 19/66, H.26.4.1335 (19.2.1917); 20/26, H.9.5.1335 (3.3.1917); 28/76, H.6.12.1337 (2.9.1919).
Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Altıncı Şube (DH.EUM.6.Şb.), 27/13, H.20.S.1336 (5.12.1917).
Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Muhasebe Kalemi (DH.EUM.MH.), 269/40, H.2.Ş.1334 (4.6.1916).
Dâhiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus (DH.KMS.), 9/3, H.19.M.1332 (18.12.1913).
Dâhiliye Nezâreti Mektub-i Kalemi (DH.MKT.), 2826/24, H.9.Ca.1327 (29.5.1909); 2880/84, H.2.B.1327 (20.7.1909).
Dâhiliye Nezâreti Sicill-i Nüfus tahrirat Kalemi (DH.SN.THR.), 11/102, H.12.N.1328 (8.10.1908).
Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH.ŞFR.), 75/221, H.2.B.1335 (24.4.1917); 96/72, H.4.Ca.1337 (5.9.1919); 535/15, R (Rumi) 2.Tş.1332 (15.10.1916); 540/72, R.4.10.1332 (17.12.1916); 546/76, R.12.Ar.1332 (25.12.1916); 546/77, R.12.Ar.1332 (25.12.1916); 570/35, R.3.Tn.1333 (3.11.1917); 581/64, R.6.Ha.1334 (6.6.1917).
Yıldız Hariciye Nezâreti Ma’rûzâtı (Y.PRK.HR.), 8/15, H.11.6.1302 (28.3.1885).
No.30-18-1-14389, 26.11.1921.
İ: 13, Meclis-i Âyan, 24 Teşrinisani 1325 (1909), C:1.
Düstûr, II. Tertip /Tertib-i Sani, Dersaadet Matbaa-i Amire, Dersaadet 1334.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 6, İçtima 1, (118. İçtima, 21.XII.1336, Salı).
Agmon, Iris, “Muslim Woman in Court According to the Sijil of Late Ottoman Jaffa and Haifa,” Women, in the Medieval Islamic World. Power, Patronage and Piety, Editör: Gavin R.G. Hambly, Macmillian, Basingstoke 1999, s. 126-140.
Akşit, Elif Ekin, Kızların Sessizliği, Kız Enstitülerinin Uzun Tarihi, İletişim, İstanbul 2005.
Akyıldız, Ali, Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı: Refia Sultan, Tarih Vakfı, İstanbul 1998.
Altınay, Ahmet Refik, Kadınlar Saltanatı, Kitabhane-i Askerî, İbrahim Hilmi, İstanbul 1916.
Argıt- İpşirli, Betül, Rabia Gülnuş Emetullah Sultan 1640-1715, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
Argıt-İpşirli, Betül, Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Harem-i Hümayun Cariyeleri: 18. Yüzyıl, Kitap Yayınevi, İstanbul 2017.
Balsoy, Gülhan, “Geç Osmanlı Nüfus ve Kadın Bedeni Politikaları”, Toplum ve Bilim, 134 (2015), s. 5-30.
Balsoy, Gülhan, “Osmanlı Emek Tarihinin Toplumsal Cinsiyet Açısından Okunması: Erken Yirminci Yüzyılda Cibali Tütün Fabrikası”, Osmanlı Devleti ve Erken Cumhuriyet Emek Tarihi, Editör: Touraj Atabaki and Gavin Brockett, Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2012, s. 49-74.
Balsoy, Gülhan, The Politics of Reproduction in Ottoman Society, 1838–1900, Routledge, London 2013.
Brummett, Palmira, “Dogs, Women, Cholera, and Other Menaces in the Streets: Cartoon Satire in the Ottoman Revolutionary Press, 1908–11”, International Journal of Middle East Studies, 27/4 (1995), s. 433-460.
Çadırcı, Musa, “Tanzimat Dönemi’nde Çıkarılan Men’-i Mürûr ve Pasaport Nizamnameleri”, Belgeler 15/19 (1993), s. 169-181.
Çakır, Serpil, “Feminism and Feminist History-Writing in Turkey: The Discovery of Ottoman Feminism”, Aspasia, 1 (2007), s. 61-83.
Fahmy, Khaled, “Prostitution in Egypt in the Nineteenth Century,” Outside In. On the Margins of the Modern Middle East, Editör: Eugene Rogan, 2002 I.B. Tauris, London, New York 2002, s. 77-102.
Frierson, Elizabeth B., “Unimagined Communities: Women and Education in the Late-Ottoman Empire, 1876-1909”, Critical Matrix, 9/2 (1995), s. 55-90.
Gerber, Haim, “The Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa 1600– 1700”, International Journal of Middle East Studies, 12 (1980), s. 231-244.
Giddens, Anthony, Ulus-Devlet ve Şiddet, Çev. Cumhur Atay, Devin Yay., İstanbul 2005.
Jennings, Ronald C., “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 18/1 (1975), s. 53-114.
Kandiyoti, Deniz, “End of Empire: Islam, Nationalism and Women in Turkey”, Women, Islam and the State, Editör: Deniz Kandiyoti, Macmillan, Hampshire 1991, s. 22-47.
Karakışla, Yavuz Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Savaş Yılları ve Çalışan Kadınlar: Kadınları Çalıştırma Cemiyeti (1916-1923), İletişim Yay., İstanbul 2015.
Karakışla, Yavuz Selim, Osmanlı Kadın Telefon Memureleri (1913-1923), Akıl Fikir Yay., İstanbul 2014.
Karakışla, Yavuz Selim, Osmanlı Ordusunda Kadın Askerler: Birinci Kadın İşçi Taburu (1917- 1919), Akıl Fikir Yay., İstanbul 2015.
Ottoman Women in Public Space, Editör: Ebru Boyar, Kate Fleet, Brill, Leiden 2016.
Peirce, Leslie, Morality Tales. Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab, University of California Press, Berkeley 2003.
Pierce, Leslie, The Imperial Harem. Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, Oxford University, New York 1993.
Quataert, Donald, “Ulaşım” Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600- 1914, Editör: Halil İnalcık, Donald Quataert, Eren Yay., İstanbul 2004, s. 918-941.
Reilly, James A., “Women in the Economic Life of Late-Ottoman Damascus”, Arabica, 41/1 (1995), s. 79-106.
Sariyannis, Marinos, “Prostitution in Ottoman Istanbul, Late Sixteenth-Early Eighteenth Century”, Turcica, 40 (2008), s. 37-65.
Scott, Joan Wallach, “Gender: A Useful Category of Historical Analysis”, The American Historical Review, 91/5 (1986), s. 1053-1075.
Semerdjian, Elyse, “Sinful Professions. Illegal Occupations of Women in Ottoman Aleppo, Syria”, Hawwa, 1/1 (2003), s. 60-85.
Şenocak-Thys, Lucienne, Ottoman Women Builders: The Architectural Patronage of Hadice Turhan Sultan, Ashgate, Aldershot 2006.
Tilly, Charles, Coercion, Capital, and European States, AD 990-1990, Basil Blackwell, Cambridge 1990.
Tucker, Judith E., “Revisiting Reform: Women and the Ottoman Law of Family Rights, 1917,” The Arab Studies Journal, 4/2 (1996), s. 4-17.
Tucker, Judith E., In the House of the Law: Gender and Islamic Law in Ottoman Syria and Palestine, University of California, Berkeley 2000.
Tuğ, Başak, “Tarih ve Toplumsal Cinsiyet”, Toplumsal Cinsiyet Tartışmaları, Editör: Feryal Saygılıgil, Dipnot Yay., 2018, s. 33-49.
Tuğ, Başak, Politics of Honor in Ottoman Anatolia: Sexual Violence and Socio-Legal Surveillance in The Eighteenth Century, Brill, Leiden 2017.
Turna, Nalan, 19.yy.’dan ve 20. yy.’a Osmanlı Topraklarında Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri: Mürûr Tezkereleri, Kaknüs Yay., İstanbul 2013.
Uluçay, Çağatay M., Harem, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985.
Wallach, Janet, Çöl Kraliçesi: Gertrude Bell’in Olağanüstü Yaşamı, Çev. Püren Özgören, Can Yay., İstanbul 2004.
Women in the Ottoman Empire: Middle Eastern Women in the Early Modern Era, Editör: Madeline C. Zilfi, Cambridge University, New York 2010.
Zilfi, Madeline, “Sunuş,” Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, Çev. Necmiye Alpay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000, s. 1-6.