Risâle-i Mu’âlece’ye Göre On Altıncı Yüzyıl Osmanlı Tıbbında Bitkisel Tedavi Şekilleri ve Terminoloji

Bilim tarihini aydınlatmak üzere Arap harfli Osmanlıca eserlerin yeni yazıya aktarılması ve dil bilgisi özelliklerinin ortaya konulması bilim tarihi araştırmacıların önüne çıkabilecek ilk engellerin aşılmasını sağlayacaktır. İkinci basamakta ise, filolojik özellikleri ortaya konan eserlerin bilimsel niteliği bilim tarihçileri tarafından belirlenecektir. Bu çalışma, Milli Kütüphane'nin (Ankara) yazma eserler koleksiyonunda bulunan, tarihsiz fakat on altıncı yüzyıla ait olduğunu belirlediğimiz Risâle-i Mu’âlece adlı tıp ve eczacılık konusundaki anonim yazma eserde yer alan bitkisel drogları saptamak, Türk kültür ve dil tarihine ışık tutmak üzere yapılmıştır. Eser, yeni yazıya aktarıldıktan sonra taranarak Türkçe drog isimleri fişlenmiştir. Fişleme sürecinin ardından, bitkilerden elde edilen droglar, kendi içinde tematik olarak sınıflandırılmıştır. Bitkisel drogların kullanım biçimleri belirlenmiş, Osmanlı tıp ve eczacılığındaki uygulama alanları gösterilmiştir. Diğer taraftan, bitkisel droglardan üretilen ilaçlar kendi içinde sıralanarak yapılış şekilleri, kullanımları ve adlandırılma yolları gösterilmiştir. Böylece, köklü bir geçmişi olan Osmanlı tıp ve eczacılığının on altıncı yüzyıldaki genel durumuna kapı aralanmış ve tedavilerin ilmî esaslar üzerine inşa edildiğine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Bilim tarihi, Bitkilerle tedavi, Bitkisel droglar, Dil bilgisi, eczacılık, Osmanlı İmparatorluğu, Risâle-i Mu’âlece, Tıp terimleri, Türk dili

Methods of Herbal Treatment and Terminology in a Sixteenth Century Ottoman Treatise Risâle-i Mu’âlece

Transliteration of Ottoman works written in Arabic alphabet to Latin script and revealing their grammatical features may help historians of science overcome the initial challenges they may face when studying such texts. Following that, science historians can assess the scientific quality of the transliterated texts whose philological features are revealed. The purpose of this study was to determine the herbal drugs in an anonymous and undated medical and pharmaceutical manuscript titled Risâle-i Mu’âlece. It was probably written in the sixteenth century and is now housed in the National Library in Ankara. The present study also seeks to shed light on the history of Turkish culture and language. After the text was translated to Latin script, the Turkish drug names were recorded, and then herbal drugs were thematically classified and their use in therapeutics and their application in Ottoman medicine and pharmacy were also determined. On the other hand, the remedies made with herbal drugs were listed, as well as the method of preparation, use, and naming. Thus, the general characteristics of Ottoman medical therapies and pharmaceutical practices in the sixteenth century were established. This study demonstrated that these therapies and practices were founded on scientific principles.

Keywords:

Grammar, Herbal drugs, Herbal treatment, History of science, Medical terminology, Pharmacy, Ottoman Empire, Risale-i Mu’âlece, Turkish philology,

PDF

___

Risâle-i Mu’âlece, Millî Kütüphane El Yazması Eserler Koleksiyonu (Ankara), No: 06 Mil Yz 5163)
Acar, H. Volkan. “Tibet Tıp Kaynaklarına Göre Orta Asya Türk Tıbbı.” Lokman Hekim Dergisi 5, 3 (2015): 115-123.
Ağırakça, Ahmed. “Osmanlı Tıbbının Kaynakları.” Osmanlılarda Sağlık Ansiklopedisi. I: 133-165. İstanbul: Biofarma Yayınları, 2006.
Eren Akçiçek, “Eski İlaçlar, Yeni Uygulama Alanları.” Bitkilerle Tedavi Sempozyumu, 5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu içinde, 51-60. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği, 2011.
Altıntaş, Ayten. “Tıbbi Bitki Araştırmalarında Kaynak Olarak Eski Tıp: ‘Kokulu Gül’ Örneği.” Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Bitkilerle Tedavi Sempozyumu Bildiri Kitabı içinde 79-86. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2011.
Aydın, Erdem. Dünya ve Türk Tıp Tarihi. İstanbul: Öncü Basımevi, 2006.
Aydın, Mükerrem Bedizel. “Osmanlı Tıbbında ‘Müfred Devâ’ Kullanımı ve ‘Müfredât Eserlerinin Genel Özellikleri.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları – Emre Dölen Armağanı 6, 2 (2005): 299-315.
Bayat Ali Haydar. Kitabü’l-Müntehab fi’l-Tıb. İstanbul, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2005.
Bayat Ali Haydar. Kemâliyye/ Erken Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Risalesi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayını, 2007.
Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi, İstanbul, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayını, 2010. Baylav, Naşid. Eczacılık Tarihi. İstanbul: Yörük Matbaası, 1968.
Baytop, Turhan. “Eczacılık – İlaç Hazırlama Sanatı.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 386-388.
Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
Baytop, Turhan. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi. Yayına hazırlayan Feza Baytop Günergun, gözden geçirilmiş
3. bs. Ankara: Ankara Nobel Tıp Kitabevleri, 2021.
Bilgin, Arif. “Osmanlı Döneminde İlâç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler.” Osmanlılarda Sağlık-I.
Editörler Coşkun Yılmaz ve Necdet Yılmaz içinde, 231-247. İstanbul: Biofarma, 2006.
Canpolat Musatafa ve Zafer Önler. Edviye-i Müfrede. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2007.
Demir Ekrem. “Hezârfen Hüseyin B. Ca’fer İstânköyî’nin Fihrîsü’l-Ervâm Adlı Eserinde Geçen Bitki Adları.” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 46 (2012): 1-28.
Doğan, Şaban. “Eski Oğuz Türkçesinde Tıp Dilinin Oluşumu ve Özellikleri.” Turkish Studies 5, 1 (2010): 313-373
Doğan, Şaban. “XIV.-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinde Halk Hekimliği İzleri.” Millî Folklor 89 (2011): 120-132.
Erdağı, Binnur. Hekim Bereket Tuhfe-i Mübarizi (Metin- Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013.
Gümüşatam, Gürkan, “Haza Kitab u Hükema-yı Tertib-i Mualece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2009.
Gümüşatam, Gürkan, “Risâle-i Mu’âlece’ye Göre XVI. Yüzyıl Türkçesinde Türkçe Bitki Adları.” The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS) sayı 39 (2015): 23-40.
Günergun Feza, 14-17. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Anoganik İlaçlar. İstanbul 1986. Güney, Rıfat. “İlaç ve Sorunları.” Pharmacia –JTPAS 24/51 (1) (1984): 21-28.
Gürgan, Mahmut. “İslam Öncesi Dönem Uygur Tıp Metinlerinde Bulunan Hayvansal Drog İsimleri.” Avrasya Terim Dergisi 1, 2 (2013): 88-94.
Gürlek Mehmet. “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Cerrahi Yazmalara Bir Örnek: Alâ’im-i Cerrâhîn.” Journal of Turkish Studies 6, 3 (2011): 1423-1434.
İbn Baytar. Tercüme-i Müfredat-ı Ibn Baytar. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, 2017.
Kaya, Ayla. “Tıbbi Bitkiler ve Etnobotanik Çalışmalar.” Bitkilerle Tedavi Sempozyumu, 5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu içinde, 11-18. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği, 2011.
Kramer, Samuel Noah. Tarih Sümer’de Başlar. Çeviren Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.
Küçüker, Paki. “Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11 (2010): 401-415.
Levy Martin. The Medical Formulary or Aqrabadhin of al-Kindi. Madison Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1966.
Mason, Stephen F. Bilimler Tarihi. Çeviren Umur Daybelge. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2001.
Murad, Sibel. “Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler.” Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2009.
Nasuhioğlu, İlhami. Tıp Tarihine Kısa Bir Bakış. Ankara: Diyarbakır Tıp Fakültesi Yayını, 1975.
Önler, Zafer. “XIV ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri.” Journal of Turkish Studies (Fahir İz Armağanı I) 14 (1990): 357-392.
Önler Zafer. Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehab-ı Şifa I: Giriş-Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1990. Önler, Zafer. “XIV-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Söz Varlığı.” Kebikeç 6 (1998): 157-168.
Ronan, A. Colin. Bilim Tarihi Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi. Çeviren Ekmeleddin İhsanoğlu ve Feza Günergun. Ankara: TÜBİTAK, 2005.
Sakızlı İsa Efendi, Nizamü’l-Edviye. Yayına hazırlayan Mükerrem Bedizel Aydın ve Sibel Murad. Ankara: TÜBA Yayınları, 2019.
Sarı, Nil ve Ramazan Tuğ. Derviş Mehmed Neşati Yağı, Tıbbi Yağlar Üzerine Bir Risale. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2009.
Şahinbaş Erginöz, Gaye. Hititlerde Anatomi ve Tıp. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1999.
Şar, Sevgi, Miray Arslan ve Bilge Sözen Şahne. “Hacı Paşa’nın Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm Adlı Eserindeki Şurup Formülleri.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM)35 (2014): 121-136.
Ünver, Süheyl. Osmanlı Türklerinde Hekimlik ve Eczacılık. İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası, 1952. Yıldırım Nuran. “XV. Yüzyıla Ait Türkçe Bir Cerrahnâme.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1982.
Yıldırım, Nuran. “Osmanlı Eczacılığının Gelişme Sürecinde İlaç Hazırlayıp Satan Esnaf ve Sağlıkçılar.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 9, 1 (2009): 273-283.