İslâmî Kitap San’atlarında Standartlaşma: Usta-Çırak İlişkisi ve İcazet Geleneği

İslâmî kitap sanatlarının yaşayan bir gelenek teşkil ettiği Osmanlı döneminde usta-çırak ilişkisi belirli bir devamlılık sağlamış, ancak zaman zaman bu sanatlarda bazı radikal yenileşmelerin vuku bulmasını da asla önlememiştir. Buna mukabil söz konusu geleneğin sekteye uğratılmış olduğu günümüz Türkiyesi’nde sanatlar keyfî bir biçimde seçilmiş bazı sanatçıların şahsında dondurulmuş, durağan ve taklitçi bir ortodoksi dayatılmıştır. Bu makalede İslâmî kitap sanatlarının standartlaşması sürecinde usta-çırak ilişkisinin ve icazet düzeninin rolleri ele alınmaktadır. Önce hat sanatında meşk sisteminin tarihî seyri ile bu öğretim yönteminin son aşaması ve başlıca kalite kontrolü aracı olan icazet geleneği gözden geçirilmekte, tezkirelerde ve diğer birincil kaynaklarda usta-çırak ilişkisinin nasıl algılandığı, erken devirlerdeki şahsî icazetlerin yerini nasıl son dönemde kurumsal icazetlerin aldığı gibi hususlar incelenmektedir. Bundan sonra 20. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’da tezâhür etmiş olan ve ikinci yarısında Türkiye’de siyasî yelpazenin gerek sol, gerekse sağ cenahlarında tedavüle giren yozlaşma söylemi ele alınmakta, söz konusu söylemin tezhib ve ebru sanatlarındaki etkileri ve sonuçları irdelenmektedir. Önceleri icazet sistemine tâbi olmayan bu sanatlarda nev-zuhûr bir icâzet geleneğinin icad edilmesi her ne kadar yozlaşmalarını önleme gayesi güdüyorsa da geleneği korumak için bizatihi geleneğe ihanet etmenin çelişkili olması bir yana, bu şekilde İslâmî kitap sanatlarının sağlıklı bir şekilde evrilmeye devam etmesinin önüne kesilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

: İslâmî kitap sanatları, Hat, Tezhib, Ebru, Meşk, İcâzet, Gelenek, Yozlaşma

Standardization in the Islamic Arts of the Book: the Master-Apprentice Relationship and the Tradition of LicensingStandardization in the Islamic Arts of the Book: the Master-Apprentice Relationship and the Tradition of Licensing

During the Ottoman era when the Islamic arts of the book constituted a living tradition, master-apprentice instruction (mashq) ensured a certain degree of continuity but did not prevent the occasional emergence of radical artistic innovations. By contrast, in contemporary Turkey where this tradition has been interrupted, the arts in question have been frozen in the persons of a set of arbitrarily selected artists, resulting in the imposition of a static and imitative orthodoxy. This article examines the roles of the master-apprentice relationship and the awarding of artistic licenses (ijazah) in the standardization of the Islamic arts of the book. The historical development of the mashq system is reviewed first, together with the artistic licenses that represent both its end-point and its principal method of quality control. The historical perception of the master-apprentice relationship as reflected by biographical dictionaries and other primary sources is assessed, as well as the partial replacement of individually granted licenses with institutional ones during the later period. This is followed by a discussion of the notion of degeneracy that first surfaced in Europe during the first half of the twentieth century and then entered both left- and right-wing discourses in Turkey during the second half of the century. The influence of this concept on the arts of manuscript illumination and paper marbling, and its consequences, are reviewed next. While the invention of a new licensing tradition in the arts of illumination and marbling, neither of which had such a tradition in the past, can be posited as an effort to forestall their degeneration, in fact the betrayal of tradition for the sake of preserving tradition clearly constitutes a paradox; moreover, this approach stands in the way of the natural further development of the Islamic arts of the book.

Keywords:

Islamic arts of the book, Calligraphy, Illumination, Marbling, Mashq (master-apprentice instruction), jazah (artistic license), Tradition, Degeneration,

PDF

___

Kaynakça Abdülaziz Bey: Osmanlı Âdet, Merâsim ve Tâbirleri/ Âdât ve Merasim-i Kadime, Tabirât ve Muamelât-i Kavmiye-i Osmaniye, haz. Kâzım Arısan ve Duygu Arısan Günay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995. Ahmed İbrâhimî Hüseynî [Kadı Ahmed bin Mîr Münşî el-Hüseynî]: Gülistân-ı Hüner, haz. Ahmed Süheylî Honsârî, Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1352. Akpınar, Cemil: “İcâzet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXI (Ankara 2000), s. 393-400. Âlî, [Gelibolulu] Mustafâ: Menâkıb-ı Hünerverân, haz. İbnülemin Mahmud Kemal [İnal], İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1926. Arıtan, Ahmet Saim: Türk Ebrû Sanatı ve Günümüzdeki Ebrû Uygulamaları, Konya: Yazarın kendi yayını, 2001. Behar, Cem: Zaman, Mekân, Müzik: Klâsik Türk Musıkisinde Eğitim (Meşk), İcra ve Aktarım, İstanbul: AFA Yayıncılık, 1993. Behar, Cem: Aşk Olmayınca Meşk Olmaz: Geleneksel Osmanlı/Türk Müziğinde Öğretim ve İntikal, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998. Berk, Süleyman: Hattat Mustafa Râkım Efendi: Hayatı, San’atı ve Eserleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2003. Bilen, Yusuf: “Hat Sanatı Eğitim ve Öğretiminde Hoca-Talebe Münâsebeti”, EKEV Akademi Dergisi, 14, 44 (Erzurum, 2010), s. 127-36. Cebecioğlu, Ethem: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Rehber Yayıncılık, 1997. Derman, M. Uğur: “Edirne Hattatları ve Edirne’nin Yazı San’atımızdaki Yeri,” Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1965, s. 311- 20. Derman, M. Uğur: Kardeş İki Hattatımız: Ömer Vasfi Efendi (1880-1928), Neyzen Emin Efendi (1883-1945), İstanbul: Kemal Matbaası, 1966. Derman, M. Uğur: “Ölümünün 163. Yıldönümünde Hattat İsmail Zühdi Efendi”, Hayat Mecmuası, 49 (İstanbul 1969), s. 23-26. Derman, M. Uğur: “Türk Yazı San’atında İcâzetnâmeler ve Taklid Yazılar”, VII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 25-29 Eylül 1970: Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972, c. 2, s. 716-727. Derman, M. Uğur: Türk Sanatında Ebrû, [İstanbul]: Ak Yayınları, 1977. Derman, M. Uğur: Türk Hat Sanatının Şaheserleri, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1982. Derman, M. Uğur: Eternal Letters from the Abdul Rahman Al Oweis Collection of Islamic Calligraphy, Sharjah, çev. İrvin Cemil Schick, Sharjah: The Sharjah Museum of Islamic Civilization, 2009. İRVİN CEMİL SCHİCK 265 Derman, M. Uğur: Medresetü’l-Hattâtîn Yüz Yaşında, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2015. Derman, M. Uğur: “Some Notes on Calligraphers’ Licenses (Ijaza)”, çev. İrvin Cemil Schick, 2015. [Muhammed el-Murr’un (Dubai) icâzet koleksiyonunun kataloğu için kaleme alınmış, ancak henüz yayınlanmamış olan önsözdür.] Doizy, Marie-Ange: De la dominoterie à la marbrure: Histoire des techniques traditionnelles de la décoration du papier, Paris: Arts & Métiers du Livre, 1996. Doizy, Marie-Ange ve Stéphane Ipert: Le papier marbré: Son histoire et sa fabrication, [Paris]: Éditions Technorama, 1985. Eflâtun [Platon]: Kratylos, çev. Suad Y. Baydur, Ankara: Maarif Vekâleti Yayınları, 1944. Eren, Halit (Ed.): Uluslararası Kadın Hattatlar Sergisi Kataloğu, İstanbul: IRCICA, 2010. Eriş, Muin Nursen: Mustafa Esat Düzgünman ve Ebrû, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2007. Habib [Mîrzâ Habib İsfahânî]: Hatt ve Hattâtân, İstanbul: Matbaa-ı Ebüzziya, 1305. İbn Haldun: Mukkadime, çev. Zakir Kadirî Ugan, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990- 91. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal: Son Hattatlar, İstanbul: Maarif Basımevi, 1955. Karimzadeh Tabrizi, Mohammad Ali: Ijazat Nameh-[Idhn] Nameh: The Most Unique and Precious Document in Ottoman Calligraphy, çev. Telli Karimzadeh Tabrizi, Londra: Yazarın kendi yayını, 1999. Kaya, Mahmud: “İcâzetin Anlamı”, Hüseyin Kutlu (ed.), Gelenekten Geleceğe İcâzetnâme Albümü: Hâmid Aytaç’dan 2007’ye, İstanbul: Uygulamalı Türk-İslâm Sanatları Kütüphanesi Yayınları, 2007, s. 8-9. Kutlu, Hüseyin (Ed.): Gelenekten Geleceğe İcâzetnâme Albümü: Hâmid Aytaç’dan 2007’ye, İstanbul: Uygulamalı Türk-İslâm Sanatları Kütüphanesi Yayınları, 2007. Müstakimzade Süleyman Sadeddin: Tuhfe-i Hattâtîn, haz. İbnülemin Mahmud Kemal [İnal], İstanbul: Devlet Matbaası, 1928. en-Nakşbendî, Üsâme Nâsır: İcâzâtü’l-Hattâtîn, Beyrut: ad-Dârü’l-‘Arabiyye li’l-‘Ulûm, 2001. Nasr, Seyyed Hossein: “Oral Transmission and the Book in Islamic Education: the Spoken and the Written Word”, George N. Atiyeh (ed.), The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East, Albany: State University of New York Press, 1995, s. 57-70. Nefes Zade İbrahim: Gülzarı Savab, haz. Kilisli Muallim Rifat [Bilge], İstanbul: Güzel Sanatlar Akademisi Neşriyatı, 1939. Onur, Oral: Edirne Hatt San’atı: Çizgi Saltanatı, [Edirne?]: Dilek Matbaası, 1985. USTA-ÇIRAK İLİŞKİSİ VE İCAZET GELENEĞ İ 266 Özemre, Ahmet Yüksel: “Üsküdarda Ebrû San’atı”, Hikmet Barutçugil (ed.), Türklerin Ebru Sanatı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007, s. 85-95. Özgören, Feridun: “Gelenek ile Rivâyeti Ayırmak,” Hikmet Barutçugil (ed.), Türklerin Ebru Sanatı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007, s. 67-81. Sayar, Ahmed Güner: A. Süheyl Ünver: Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, 1898-1986, İstanbul: Eren, 1994. Schick, İrvin Cemil: “Bedensel Hafıza, Zihinsel Hafıza, Yazılı Kaynak: Hat Sanatının Günümüze İntikalinin Bazı Boyutları”, Leyla Neyzi (ed.), Nasıl Hatırlıyoruz? Türkiye’de Bellek Çalışmaları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011, 12-39. Serin, Muhittin: Hattat Şeyh Hamdullah, İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve San’at Vakfı, 2007. Sezer, Yusuf (Ed.): Geçmiş Kuşakdan Gelecek Kuşaklara İcâzetnâmeler Albümü: Üçüncü Dönem İcâzetnâme Alanlar, [İstanbul]: Fatih Belediye Başkanlığı, 2010. Suyolcuzade Mehmed Necib: Devha-tül-Küttab, haz. Kilisli Muallim Rifat [Bilge], İstanbul: Güzel San’atlar Akademisi Neşriyatı, 1942. [Sürûrî, Osman]: ‘Afâ’Allâhu ‘an seyyi’âtihi Hezeliyyât-ı Sürûrî merhûm, yayın bilgisi yok [Özege 7399, müteharrik hurûfat baskısı]. Tüfekçioğlu, Abdülhamit: “Tarihte ve Günümüzde Hat San’atının Öğretim Metotları”, 2000’li Yıllarda Türkiye’de Geleneksel Türk El Sanatlarının Sanatsal, Tasarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999, s. 269-78. Ulusal, Zeliha: “Hat Sanatı Tarihi ve Medresetü’l-Hattatin (1914-1936)”, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Rize: Rize Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008. Ülgener, Sabri F.: İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası: Fikir ve Sanat Tarihi Boyu Akisleri ile bir Portre Denemesi, İstanbul: Der Yayınları, 1981. Wolfe, Richard J.: Marbled Paper: Its History, Techniques, and Patterns, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1990. Yazır, Mahmud Bedreddin: Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, haz. M. Uğur Derman, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1972-89.