Menteşe Bey’in İsmi, Menşe’i ve Menteşeoğulları’nın Vakıflarına Dair

XIII. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Antik Karia bölgesinde kurulan beyliğe adını veren Menteşe Bey’in ismi, kökeni ve bölgeye nereden geldikleri hususu üzerinde günümüze kadar yapılan araştırmalardan bir netice çıkmış değildir. Bizanslı tarihçi Pachymeres’in Menderes Türklerinin Osman Gazi’ye yardım ettiklerine dair verdiği bilgi, beyliklerin birbirinden bağımsız oldukları algısından dolayı tam olarak anlaşılamamış, XIV. yüzyılın hemen başında Bizans’ın Anadolu tarafındaki topraklarına hızla yayılmış olan Türklerin eski Tapınakçılara karşı Rodos Adası için verdikleri mücadelenin boyutlarının anlaşılması da mümkün olmamıştır. Elinizdeki çalışma, vakıf belgelerinden hareketle Menteşe Bey’in menşeini Yassıçimen Savaşı’ndan sonra Selçukluların hizmetine giren Harzemlilerin lideri Kayır/Kır Han’a bağlarken, beyliğin kurulduğu bölgeye Sakarya nehri havalisinden geldiğini göstermektedir. Onunla beraber Batı Anadolu’nun fethinde önemli roller üstlenen Sasan Bey hakkında yeni önermeler getirilmesini sağlayacak veriler de değerlendirilmiştir. Kayır Han’ın Menteşe Bey’den başka, isimleri tesbit edilen diğer oğulları vasıtasıyla Batı Anadolu beylikler dünyası ve Osmanlıları şahsında birleştirme ihtimali, Moğol İstilâsı ve Yassıçimen Savaşı’ndan sonra devletlerini yitirmiş olan Harzemli bakıyyelerinin, cihanşümul bir devletin kurulmasında başat rol üstlendiklerini düşündürür. Kayır Han’ın baba isminin Nu’man oluşu ise, sadece Karesioğulları’nın değil, beylikler dünyasını teşkil eden yönetici zümrenin büyük çoğunluğunun Danişmendliler ile olan bağlantısını da akla getirmektedir. Çalışma bu yönüyle Batı Anadolu’nun Türkleşmesine yeni bir çerçeve çizme çabasının ilk adımı olarak ele alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler:

Menteşe Bey, Numanoğlu Kirbey, Kayır Han, Harezmşahlılar, Danişmandliler

On the Name and the Origin of Menteshe Beg and the Waqfs

Menteshe Beg gave his name to the beylik founded in ancient Caria region from the last quarter of XIIIth century. Nearly any results have been obtained from the studies regarding the name and the origin of Menteshe Beg and from where they came to that region. The information that Byzantine historian Pachymeres had given regarding that Menderes Turks had helped Osman Gazi could not be understood clearly due to the perception of that beyliks were independent from each other. Therefore the dimensions of the struggle made by the Turks against Knights Templar for Rhodes Island could not be comprehended easily. This study binds the origin of Menteshe Beg to the Kayir/Kir Khan, the leader of Khwarezmians who took service with Seljukids after the Battle of Yassıçemen in the light of waqf documents and shows that the beylik had come to that region from the vicinity of Sakarya River. Besides, the data about Sasan Beg who had significant role on the conquest of Western Anatolia was assessed. The possibility of that Kayir Khan bound Western Anatolia Beyliks and the Ottomans under his leadership by means of his other sons aside from Menteshe Beg makes us think that Khwarezmians that lost their state after Mongol invasion and battle of Yassıçimen took a principal role for the foundation of a global state. The fact that the name of Kayir Khan’s father was Nu’man may show that not only Karesioğulları but also many of governing class of beyliks had relation with Danishments. On that sense this study can be regarded as the first step of the attempt to reframe the matter of the Turkification of Western Anatolia.

Keywords:

Menteshe Bey, Numan oğlu Kir Bey,

PDF

___

Kaynaklar Arşiv Belgeleri Afyon Müzesi, Kadı Sicilleri, No: 505/144. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MAD. 2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. 12. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. 23. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. 75. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. 434. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. 490. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. EV. 338. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. EV. 367. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), TD. EV. 453. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. 80. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. 156. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 547. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 548. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 554. 87 Bu belge için ayrıca bkz. Vedat Turgut, “Osman Gazi’nin Kimliği Meselesi ve Cihanşümûl Bir Devlete İsminin Verilmesinin Sebepleri Üzerine”, AİD, C. II, S. 1, (Sakarya 2016), s. 107. MENTEŞE BEY’İN MENŞE’İ 52 Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 555. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 560. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 561. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 564. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 569. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 571. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 578. Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı (TADB), TTD. EV. 580. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter: 618/1, S. 167/129. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter: 990, S. 160/158. Yayınlanmış Eserler Akın, Himmet: Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yay., 1968. Âşıkpaşazâde: Tevârih, (Atsız Neşri), İstanbul: Ötüken Yay., 2011. Ayönü, Yusuf, Katalanların Anadolu ve Trakya’daki Faaliyetleri, (1302-1311), İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2009. Azamat, Nihat: “Hacı Bayram Veli”, DİA, 14, (İstanbul 1996), s. 442-447. Barkan, Ö. Lütfi: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstila Devrinin Türk Dervişleri ve Zâviyeleri”, VD, II (1942), s. 279-386. Baybars: Baypars Tarihi, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, Ankara: TTK Yayınları, 2000. Cahen, Claude: Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, terc. Yıldız Moran, İstanbul: E Yayınları, 1994. Celâl-zâde Sâlih Çelebi: Hadîkatü’s-Selâtîn, haz. Hasan Yüksel, H. İbrahim Delice, Ankara: TTK Yayınları, 2013. Cüveynî, Alaaddin Ata Melik: Tarih-i Cihan Güşâ, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2013. Danişmend Gazi Destanı, haz. Necati Demir, Ankara: Hece Yayınları, 2006. Danişmend, İ. Hami: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul: Sümer Kitabevi, I, 1971. Elvan Çelebi: Menâkıbü’l-Kudsiyye fi Menâsıbü’l-Ünsiyye, haz. İsmail E. Erünsal-A. Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 1995. Emecen, Feridun M.: İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası, İstanbul: Timaş Yayınları, 2016. VEDAT TURGUT 53 Emecen, Feridun M.: Doğu Karadeniz’de İki Kıyı Kasabasının Tarihi, Bulancak-Piraziz, İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, 2015. Emecen, Feridun M.: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi, 1300-1600, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015. Düsturnâme (Haz. M. Halil Yinanç), İstanbul: Devlet Matbaası, 1928. Enverî: Düstûrnâme, Medhal, (Haz. M. H. Yınanç), İstanbul: Türk Tarih Encümeni Külliyatı, 1932. Geyikoğlu, Hasan: “Anadolu’da Kalan Harezmliler (Horzumlular)”, Türk Kültürü, 35/410 (1997), s. 51-60. Gordlevski, W. A.: Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yoran, Ankara: Onur Yayınları, 1988. Gönçer, Süleyman H.: “Değerli Bir Belge Bir Vakıfnâme”, Afyon Taşpınar Halkevi Mecmuası, 89-91 (1942), s. 110-113. Gül, Muammer: “Harezmli Türklerin Anadolu ve Yakındoğu’daki Rolleri ve Tesirleri”, Belleten, c. LXX/ 257 (2016), s. 95-118. Hacıgökmen, M. Ali: “I. Alaeddin Keykubat Dönemi Emirlerinden Atabey Bedreddin Gühertaş (Gevhertaş) (D?-Ö. 1262), Ankara Üniversitesi, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXX/50 (2011), s. 119-137. İbn Battuta: Seyahatnâme, I, çev. A. Sait Aykut, İstanbul: Yapı-Kredi Yayınları, 2000. İbn Bibi: El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, Selçuknâme, II, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK Yayınları, 2014. İnalcık, Halil: Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. Jorga, Nicolae: Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2005, V. Karaca, Behset: XVI. Yüzyılda Teke Sancağı, Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002. Kılıç, Mustafa: “Celaleddin Harizmşah’tan Sonra Anadolu ve Suriye’de Harizmliler”, Eyyübiler, (Yönetim, Diplomasi, Kültürel Hayat), ed. Önder Kaya, İstanbul: Küre Yayınları, 2012, s. 231-247. Kofoğlu, Sait: Hamidoğulları Beyliği, Ankara: TTK Yayınları, 2006. Köprülü, M. Fuat: “Harzemşahlar”, İA, V/I, (İstanbul 1977), s. 290-292. Köprülü, M. Fuat: Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara: TTK Yayınları, 1991. Mehmed Neşri: Cihannüma, I, haz. F. R. Unat-M. A. Köymen, Ankara: TTK Yayınları, 1995. Merçil, Erdoğan: “Menteşeoğulları”, DİA, 29, (Ankara 2004), s. 152. Muhammed b. Turtûşî: Siracü’l-Mülûk, haz. Said Aykut, İstanbul: İnsan Yayınları, 2005. MENTEŞE BEY’İN MENŞE’İ 54 Ocak, A. Yaşar: Babailer İsyanı, Aleviliğin Tarihsel Alt Yapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011. Ocak, Ahmet Yaşar: Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci (Kolonizatör) Yahut Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği: Dede Garkın ve Emirci Sultan (13. Yüzyıl), Ankara: Gazi Üniversitesi Yay., 2011. Pachymeres: Bizanslı Gözüyle Türkler, haz. İ. Biter Barlas, İstanbul: İlgi Yayınları, 2009. Pitcher, Donald Edgar: Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999. Runciman, Steve: “Anadolu’nun Ortaçağlardaki Rolü”, Belleten, VII/27 (1943), s. 550. Şahin, İlhan: “Kırşehir”, DİA, 25, (Ankara 2002), s. 481-484. Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî: Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Mesâlikü’l-Ahbar, çev. D. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2014. krş. için İbn Fadlullah el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, III, thk. Kâmil Süleyman el-Cubûrî, Beyrut: Dar Al-Kutub Al-İlmiyah, 2010. Turan, Osman: Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1998. Turgut, Vedat: “Vakıf Belgeleri Işığında Umur Bey ve Lala Şahin Paşa’nın Menşei ve Osmanlılar ile İttifakına Dair”, Osmanlı Araştırmaları, 47 (İstanbul 2016), s. 1-38. Turgut, Vedat: “Batı Anadolu Beyliklerinin Menşei Meselesi”, Sakarya Üniversitesi Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 2/3, (2016), s. 55-89. Turgut, Vedat: “Osman Gazi’nin Kimliği ve Cihanşümûl Bir Devlete İsminin Verilmesinin Sebepleri Üzerine”, Akademik İncelemeler Dergisi, II/1 (2016), s. 83-120. Turgut, Vedat: Yitirilen Mirasımız: Balkanlarda Kurulan Osmanlı Vakıfları (Fethinden XVI. Yüzyılın Sonuna Kadar), Eskişehir: Türk Dünyası Vakfı Yayınları, 2016. Turgut, Vedat: Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Coğrafyası’nda Vakıflar ve Şehirleşme (16. yy. Bilecik ve Çevresi), Bilecik: Bilecik Şeyh Edebâli Üniversitesi Yayınları, 2015. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: “Menteşeoğulları”, İA, VII, s. 724-731. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara: TTK Yayınları, 2011. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: Anadolu Türk Tarihi Vesikalarından II. Kitap, Kitabeler, İstanbul: Devlet Matbaası, 1347-1929. Uzunçarşılı, İ. Hakkı: Osmanlı Tarihi, I, Ankara: TTK Yayınları, 2015. Varlık, M. Çetin: Germiyanoğulları Tarihi, Ankara: Sevinç Matbaası, 1974. Vertot: Historie de Chevaliers Hospitaliers, Paris, 1737, II, s. 101 vd.; 1772 baskısı için bkz. https://books.google.com.tr/books?id=HF9WAAAAYAAJ&printsec=frontcover&d q=Histoiredes+Chevaliers+Hospitaliers+de+S.+Jean+de+J%C3%A9rusalem+volum VEDAT TURGUT 55 e+2&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwj Fw8i3zrDQAhULax QKHfJ_ASYQ6AEIPzA E#v=onepage&q&f=false. Wittek, Paul: Menteşe Beyliği, çev. O. Ş. Gökyay, Ankara: TTK Yayınları, 1999. Yazır, Elmalılı Hamdi: Kur’an-ı Kerîm ve Meâli, haz. Dücane Cündioğlu, İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, 1993. Yiğit, Ahmet: XVI. Yüzyıl Menteşe Livası Vakıfları, Ankara: Barış Platin, 2009. Zachariadou, Elizabeth: “The Catalans of Athens and the Beginning of the Turkish Expansion in the Aegean Area”, Studi Mediavali, XXI/3, 1980, s. 821-838; krş. için Zachariadou, “Atina Katalanları ve Ege Bölgesinde Türk Yayılmasının Başlaması”, çev. Serdar Çavuşdere, TAD, 45/(2009), s. 235-254. Ziver Bey: Rodos Tarihi, çev. Harid Fedai, Ankara: TTK Yayınları, 2013.