Ebu Said Bahadır Han Döneminde (1317-1335) İlhanlı Devleti'ni Sarsan Bir İç İsyan: Moğol Emirlerinin İsyanı (1319)

İlhanlı Devleti tahtına çocuk yaşta çıkan Ebû Saˊîd’in ilk yıllarında yönetimle ilgili tüm işler Emîrü’l-ümerâ Çoban’ın yetkisindeydi. Bu durum zamanla kıdemli Moğol emîrlerini rahatsız etmeye başladı. Liderliğini Emîr Kurmuşı ve Emîr İrincin’in yaptığı muhalif emîrler, Emîr Çoban’ı ortadan kaldırma görünüşü altında İlhanlı Devleti’ni ele geçirmek için isyan ettiler (1319). İsyanın şekil değiştirip devleti hedef alması karşısında Ebû Saˊîd, Çoban ile birlik olma yolunu seçti. Moğol emîrleri ile İlhanlı ordusu arasında yapılan savaşta emîrler yenilgiye uğratıldı. Emîr Çoban, isyandan daha da güçlenerek çıktı ve devlette tek otorite haline geldi. Ölümüne kadar Moğol askerî aristokrasisini kontrol altında tutarak devlet için tehdit oluşturmasına engel oldu. Çalışmamızda, İlhanlı Devleti’nin son döneminin en önemli iç karışıklıklarından biri olan Moğol emîrlerinin isyanı ele alınmıştır. İsyanın gelişim süreci ve muhaliflerin yenilgiye uğratılmaları dönemin kaynakları ve araştırma eserlerden yararlanılarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

İlhanlı Devleti, Emir Çoban, Ebu Said Bahadır Han, Emir Kurmuşı, Emir İrincin

An Internal Revolt that Shaken Ilkhanid State in the Era of Abu Said Bahadur Khan (1317-1335): The Revolt of the Mongol Amirs (1319)

In the early years of Abū Saˊīd, who ascended to the throne of the Ilkhanid State at a young age, all administrative affairs were under the authority of Amīru’l-omarā Chupan. This situation began to disturb the senior Mongol amīrs over time. Opposing amīrs led by Amīr Qurmusi and Amīr İrenjin revolted to seize the Ilkhanid State under the guise of eliminating Amīr Chupan (1319). In the face of the rebellion's change of shape and targeting the state, Abū Sa'īd chose the way of unity with Chupan. In the war between the Mongol amīrs and the Ilkhanid army, the amīrs were defeated. Amīr Chupan emerged stronger from the rebellion and became the sole authority in the state. He controlled the Mongol military aristocracy until his death and prevented it from posing a threat to the state. In our study, the revolt of the Mongol amīrs, one of the most important internal turmoils of the last period of the Ilkhanid State, is discussed. The development process of the rebellion and the defeat of the opponents were examined by using the sources of the period and research works.

Keywords:

Ilkhanid State, Amir Chupan, Abu Said Bahadur Khan, Amir Qurmusi, Amir Irenjin,

PDF

___

ˊAbdullâh b. Fethullâh el-Bağdâdî (el-Maˊrûf bi’l-Gıyâsî), Târîhü’d-Düveli’l-İslâmiyye fî’ş-Şark, (Dirâse ve Thk. el-Üstâd Târık Nâfiˊ el-Hamdânî), Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, Beyrût, 2010.
Abū Bakr al-Qutbī al-Aharī, Ta’rīkh-i Shaikh Uwais, (Neşr. ve İngilizce Terc. J. B. Van Loon), Lahey, 1954.
Allsen, Thomas T., Culture and Conquest in Mongol Eurasia, Cambridge University Press, Cambridge, 2001.
Âştiyânî, ˊAbbâs İkbâl, Târîh-i Moğûl, Mü’essese-yi İntişârât-ı Nigâh, Tahrân, 1389.
Âyetî, ˊAbdulmuhammed, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, Pijûheşgâh-ı ˊUlûm-i İnsânî ve Mutâlaât-ı Ferhengî, Tahrân, 1383.
Beyânî, Şîrîn, Dîn u Devlet der İran-ı ˊAhd-ı Moğûl, Cilt II, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahrân, 1371.
Beyânî, Şîrîn, Moğûlân ve Hükûmet-i Îlhânî der İran, Tahrân, 1388.
Blair, Sheila S., “The Coins of the Later Ilkhanids: A Typological Analysis”, The Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXVI/ 3 (1983), ss. 295-317.
Boyle, John Andrew, “Dynastic And Political History Of The Il-Khӓns”, The Cambridge History Of Iran, Vol. V, (Ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press, Cambridge, 1968, ss. 303-422.
Brack, Jonathan, “A Mongol Mahdi in Medieval Anatolia: Rebellion, Reform, and Divine Right in the Post-Mongol Islamic World”, Journal of the American Oriental Society, CXXXIX/3 (2019), ss. 611-630.
Browne, Edward G., A Literary History of Persia, Cilt III, Cambridge University Press, Cambridge, 1956.
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, Cilt I, (Çev., İnceleme ve Notlar A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2004.
Ebû’l-Kâsım ˊAbdullâh b. Muhammed el-Kâşânî, Târîh-i Ûlcâytû, (Neşr. Mehîn Hamblî), İntişârât-ı ˊİlmî ve Ferhengî, Tahrân, 1384.
Fahrüddîn Dâvûd-i Benâketî, Ravzatü Ulî’l-Elbâb fî Marifeti’t-Tevârîh ve’l-Ensâb (Târîh-i Benâketî), (Haz. Caˊfer Şeˊâr), İntişârât-ı Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahrân, 1378.
Fasîh-i Hâfî, Mücmel-i Fasîhî, Cilt II, (Neşr. Seyyid Muhsin Nâcî Nasr Âbâdî), İntişârât-ı Esâtîr, Tahrân, 1386.
Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn el-Hüseynî Hândmîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-i Efrâd-i Beşer, Cilt III, İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Hayyâm, Tahrân, 1333.
Göde, Kemal, “Anadolu’da Cengizli ve İlhanlı Hakimiyeti Dönemine Genel Bir Bakış (1239-1327)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. I, Isparta, 1995, ss. 165-190.
Hâfız Hüseyin Kerbelâ’î-yi Tebrîzî, Ravzâtu’l-Cinân ve Cennâtü’l-Cinân, Cilt II, (Neşr. Caˊfer Sultân el-Kurrâ’î), İntişârât-ı Sutûde, Tebrîz, 1383.
Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî, Târîh-i Güzîde, (Neşr. ˊAbdülhüseyin Nevâ’î), Çâphâne-yi Firdevsî, İran, 1339.
Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2018.
Haykıran, Kemal Ramazan, ”Anadolu’da Bir İlhanlı Valisi: Demirtaş Noyan (1314-1328)”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), S. 23, Muğla, 2009, ss. 161-178.
Howorth, Henry H., History of the Mongols From the 9th to the 19th Century, The Mongols of Persia, Cilt III, Ch’eng Wen Publishing Company, Taipei, 1970.
İbn Haldûn, Târih-i İbn-i Haldûn, Cilt IV, (Farsça’ya Çev. ˊAbdulmuhammed Âyetî), Müessese-yi Mutâlaˊât-ı ve Tahkîkât-ı Ferhengî, Tahrân, 1368.
İbn Kesîr, el-Bidaye ve’n-Nihaye, Büyük İslâm Tarihi, Cilt XIV, (Çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul, 2017.
İbni Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire, (Arapça’dan Çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
Jackson, Peter, “Abū Sa`īd”, Encyclopedia Iranica, Vol. I, Brill, Leiden, 1983, ss. 374-377.
Kâdî Ahmed Gaffârî-yi Kazvînî, Târîh-i Cihân Ârâ, Kitâb Furûşî Hâfız, Tahrân, 1338.
Kemâlüddîn ˊAbdürrezzâk-ı Semerkandî, Matlaˊ-i Saˊdeyn Mecmaˊ-ı Bahreyn, Cilt II, (Neşr. ˊAbdülhüseyin Nevâ’î), Müessese-yi Mütâlaˊat ve Tahkîkât-ı Ferhengî, Tahrân, 1372.
Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
Melville, Charles and Zaryab, Abbas, “Chobanids”, Encyclopedia Iranica, Vol. V, Brill, Leiden, 1991, ss. 496-502.
Melville, Charles, “Cobān”, Encyclopedia Iranica, Vol. V, Brill, Leiden, 1991, ss. 875-878.
Melville, Charles, “Wolf or Shepherd? Amir Chupan’s Attitude to Government”, The Court of the Il-Khans, 1290-1340, (Ed. J. Raby-T. Firzherbert), Oxford University Press, Oxford, 1996, ss. 79-91.
Melville, Charles, “Abū Saˊīd and the Revolt of the Amirs in 1319”, L'Iran Face Ả la Domination Mongole, (Ed. D. Aigle), Tahrân, 1997, ss. 79-120.
Melville, Charles, The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate, 1327-37: A Decade of Discord in Mongol Iran, Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington, 1999.
Melville, Charles, “Anatolia under the Mongols”, The Cambridge History of Turkey, vol. I, (Ed. Kate Fleet), Cambridge University Press, Cambridge, 2009, ss. 51-101.
Milâni, Hüseyin Peyrovi, Ebû Said Bahadır Han (1316-1335), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1971.
Morgan, David, The Mongols, Blackwell Pub., Oxford, 1986.
Mufaddal b. Ebî’l-Fedâ’il, en-Nehcü’s-Sedîd ve’d-Dürrü’l-Ferîd fîmâ baˊde Târîhi İbni’l-ˊAmîd, (Neşr. ve Almanca Çev. Samira Kortantamer), Freiburg, 1973.
Muhammed b. ˊAlî b. Muhammed-i Şebânkâre’î, Mecmaˊu’l-Ensâb, (Thk. Mîr Hâşim Muhaddis), Müessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahrân, 1376.
Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Cilt V, (Tsh. ve Tahşiye Cemşîd Kiyânfer), İntişârât-i Esâtir, Tahrân, 1380.
Muˊînüddîn-i Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Muˊînî, (Neşr. Pervîn İstahrî), İntişârât-ı Esâtîr, Tahrân, 1383. Nebe’î, Ebû’l-Fazl, Çûpâniyân, der Târîh-i Îlhâniyân yâ Târîh-i Âl-i Çupân, Tahrân, 1352.
Salâhüddîn Halîl b. Aybek es-Safedî, Aˊyânü’l-ˊAsr ve Aˊvânü’n-Nasr, Cilt II, (Thk. ˊAlî Ebû Zeyd vd.), el-Matbaˊatü’l-Evlâ, Dımaşk, 1998.
Spuler, Bertold, İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987.
Subaşı, Ömer, “İlhanlı Devleti’nde Kerait Bir Aile: Alinak Noyan ve Emir Kurmişi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VIII/41 (2015), ss. 563-577.
Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, SAD, c. 1, Ankara, 1970, ss. 1-147.
Şerefüddîn ˊAlî Yezdî, Zafernâme, Cilt I, (Neşr. Seyyid Saˊîd Mîr Muhammed Sâdık-ˊAbdülhüseyin Nevâ’î), Müze ve Merkez-i İsnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî, Tahrân, 1387.
Şihâbüddîn ˊAbdullâh b. Lütfullâh b. ˊAbdürreşîd el-Hâfî Hâfız-ı Ebrû, Zeyl-i Câmiˊü’t-Tevârîh-i Reşîdî, (Neşr. Hânbâbâ Beyânî), Çâphâne-yi ˊİlmî, Tahrân, 1317.
Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), (Çev. ve Notlar Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
Şihâbüddîn Ahmed b. ˊAbdulvahhâb en-Nuveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, Cilt XXXIV, (Thk. el-Üstâz İbrâhîm Şemsüddîn), Dârü’l-Kütübi’l-ˊİlmiyye, Beyrût, 2004.
Takiyüddîn Ahmed b. ˊAlî el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-Maˊrifeti Düveli’l-Mülûk, Cilt II, (Neşr. Muhammed Mustafâ Ziyâde), Matbaˊatü li-Cennetü’t-Te’lîf ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, Kâhire, 1941.,
Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2005.
Tüysüz, Ş. Cem, “İlhanlı Devletinin Anadolu Genel Valisi Temirtaş’ın Siyasi, Askeri ve Sosyal Hayatı”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XXII/3 (2018), ss. 1649-1675.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Anadolu Türk Tarihinde Üç Mühim Sima”, TTEM, I/5 (1930-31), ss. 64-82.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Emîr Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten, XXXI/124 (1967), ss. 601-646.
Yahyâ b. ˊAbdullatîf el-Hüseynî el-Kazvînî, Kitâb-ı Lübbü’t-Tevârîh, (Haz. Seyyid Celâlüddîn Tahrânî), Neşriyât-ı Müessese-yi Hâver, Tahrân, 1314.
Yuvalı, Abdulkadir, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2017.