İsmâil Cürcânî’nin Ẕaḫîre-i Ḫârizmşâhî (ذخيرۂ خوارزمشاهى) Adlı Eserinde Humma-yi Yevmî (حمی یومی)

Ortaçağ İslam dünyasında ve tıp alanındaki çalışmalarda umumiyetle ateşlik hastalıkları ifade etmek için kullanılan humma çeşitli sebeplerle ortaya çıkan bir hastalık türüdür. Vücutta oluşan alerjik reaksiyonlar, ağrılar, açlık ve susuzluk, güneş çarpması ve kokuşmuş sular gibi pek çok sebep hummanın ortaya çıkmasına neden olur. Bununla birlikte hummanın belirtileri de tedavileri de değişir. Nitekim farklı türleri olan hummanın her türünün tanımı, belirtileri ve uygulanan tedavileri birbirinden farklılık arz etmektedir. Bu çalışmada hummanın bir türü olan humma-yi yevmî yani günlük humma İslam tıbbının en önemli isimlerinden ve Hârizmşahlar döneminin meşhur hekim ve cerrahı Seyyîd İsmâil Cürcânî’nin (ö. 531/1137) Farsça ilk tıp ansiklopedisi kabul edilen Ẕaḫîre-i Ḫârizmşâhî (Hârizmşah’ın Hazinesi) adlı eseri üzerinden incelenmiştir. Müellif 5. Kitapta 27 bab halinde anlattığı günlük hummanın tanımı, belirtileri ve tedavileri konularında oldukça faydalı bilgiler verir. Öyle ki bu bilgilerin çoğu bugün dahi güncelliğini korumakta ve modern tıp uygulamaları için yol gösterici olmaktadır. Bu çalışmada Ẕaḫîre-i Ḫârizmşâhî üzerinden Ortaçağ dünyasının en yaygın hastalıklarından biri olan hummanın izi sürülecek ve tıp çalışmalarında yeterince teveccüh gösterilmemiş bu eserin önemi ortaya koyulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İsmâil Cürcânî, Ẕaḫîre-i Ḫârizmşâhî, humma-yi yevmî, hastalık., İsmâil Cürcânî, Ẕaḫîre-i Ḫârizmşâhî, humma-yi yevmî, hastalık.

Humma-yi Yevmī Ismāʿīl D̲j̲urd̲j̲ānī’s Work Entitled Dhakhīra-i Khwārazmshāhī

The Fever, which is generally used to express fever diseases in the medieval Islamic world and in the studies in the field of medicine, is a type of disease that occurs for various reasons. Many reasons such as allergic reactions in the body, pain, hunger and thirst, sunstroke, and stinking water cause fever to occur. However, the symptoms and treatments of fever vary. As a matter of fact, the definition, symptoms, and treatments of each type of fever, which are different types, differ from each other. In this study, humma-yi yevmî, a type of fever, was examined through the work of Sayyed Ismāʿīl D̲j̲urd̲j̲ānī (d. 531/1137), one of the most important names of Islamic medicine and the famous physician and surgeon of the Khwārazmshāhs period, Dhakhīra-i Khwārazmshāhī, which is considered the first Persian medicine encyclopedia. The author gives very useful and different information about the definition, symptoms, and treatments of daily fever, which she describes in twenty-seven chapters in the fifth book. Especially in the work of D̲j̲urd̲j̲ānī, it is seen that she gives more detailed information about the etiology and treatment of fever than the medical scholars of his time. So much so that most of this information is up to date even today and guides modern medicine practices. In this study, one of the most common diseases of the medieval world, fever, will be traced through Dhakhīra-i Khwāraizmshāhī and the importance of this work, which has not been given enough attention in medical studies, will be tried to be revealed. While doing this, the relevant parts of the work will be translated from Persian to Turkish and shown in the text.

Keywords:

Ismāʿīl D̲j̲urd̲j̲ānī, Dhakhīra-i Khwārazmshāhī, Humma-yi Yevmī, Disease,

PDF

___

Acıduman, Ahmet, Şehriyar Şems, “İsmâ‘îl Cürcânî’nin Zahîre-i H’ârizmşâhî Adlı Eserinin XVI. Yüzyıl Türkçe Çevirisinde Kafatası Anatomisi, Hidrosefali ve Kafatası Kırıkları Üzerine”, Türk Nöroşirürji Dergisi, C. 24, S. 3, 2014, s. 225-238.
Ahmed b. el-Kāsım el-Hazrecî Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ fî Ṭabaḳāti’l-Eṭıbbâʾ, (Nşr. August Müller İmruülkays İbnü’t-Tahhân), C. II., Ma’hedu Tarih’l-Ulûmi’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, Kahire, 1299.
Ahmed, Sana Kauser Ateeque, Tasfiya Hakeem Ansari, Tariq Nadeem Khan, “Ismaıl Jurjanı’s Description of Pathophysiology of Psychiatric Disorders in Zakhira Khwarizam Shahi”, International Journal of Current Advanced Research, Vol 9, S. 6, June 2020, s. 22603-22604.
Ashtiyani, Saeed Changizi, Ali Zarei, Mohammad Elahipour, “Innovations and Discoveries of Jorjani in Medicine”, Journal of Medical Ethics and History of Medicine, 2:16, 2009, s. 1-5.
Ashtiyani, Saeed Changizi, Mohsen Shamsi, Ali Cyrus, Bahar Bastani, Seyed Mohammad Tabatabayei, “A Critical Review of the Works of Pioneer Physicians on Kidney Diseases in Ancient Iran Avicenna, Rhazes, Al-Akhawayni, and Jorjani”, Iranian Journal of Kidney Diseases, Vol 5, S. 5, September 2011, s. 300-308.
Azizzâde, Ferzan, “Zahîre-i Hârezmşâhî”, Kitâb-i Mah-i Külliyat, S. 12, Tahran, 1389, s. 92-94.
Aʿlam, Hušang, Encyclopedia Iranica, https://www.iranicaonline.org/articles/jorjani-zayn-al-din-esmail (Erişim Tarihi: 14.11.2022).
Berkaî, Seyyîd Hüseyin Razavî, “Nakdi Gozâra ber Virâyiş-i Âhir “Zahîre-i Hârezmşâhî”, Neşr-i Dâniş, S. 107, Tahran, 1382, s. 51-55.
Bineş, Taki, “Nefâis-i Kitâbhâne-i Âstân-i Kuds: Zahîre-i Hârezmşahî”, Nâme-i Âstân-i Kuds, S. 8, Tahran, 1340, s. 46-53.
Cihânî, Ferişte, Mecîd Golmohammedi, “Nakş-i Seyyîd İsmâil Cürcânî der Tehevvulât-i İlmî Pezeşkî”, Faslnâme-i İlmî-Tehassusî, S. 3, Tahran, 1395, s. 5-22.
Demirhan Erdemir, Ayşegül, “Ahlât-ı Erbaa”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. II., İstanbul, 1989, s. 24.
Doğruyol, Hasan, “İsmâil b. Hasan Cürcânî”, Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. VIII., İstanbul, 1993, s. 133-134.
Döver, Fuat, Graves Hastalığında Hipertiroidi Tedavisinin Oftalmopati Seyri Üzerine Etkisi, Basılmamış Uzmanlık Tezi, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İstanbul, 1994.
Golşânî, Seyyîd Alirıza, “Seyyîd İsmâil Cürcânî; Hekim ve Pezeşkî Namî İrânî”, Mecelle-i İlmî-Pezeşkî Hekim Seyyîd İsmâil Cürcânî, Vol. 2 (2), Tahran, 2015, s. 69-71.
Golşânî, Seyyîd Alirıza, Semane Sadat Melek Sabet, Azam Siyamek Destcerdî, “Kitâbşinâsî Hekim Seyyîd İsmâil Cürcânî”, Mecmua-i Mekalât Hemayîş-i Millî Hekim Seyyîd İsmâil Cürcânî, Tahran, 1396, s. 1-12.,
Hakim Jorjani, http://www.tanaffosjournal.ir/article_241206_ad4525dc4828aa9342d1bf7b1e6435f6.pdf (Erişim Tarihi 16.11.2022).
Halidpur, Sirus, “Zahîre-i Hârezmşahî”, Mecelle-i İrân Şinasî, S. 31, Tahran, 1375, s. 509-517.
Hekim Seyyîd İsmâil Cürcânî, Ẕaḫîre-i Ḫârezmşâhî, (Tsh. Muhammed Rıza Muharrirî), 4. ve 5. Kitap, Ferhengistân-i Ulûm Pezeşkî Cumhûrî İslâmî İrân, Tahran, 1384.
Hüseyinhaşemi, Zehra, Fatıme Aliyan, “Berresî Caygâh Kitâb-i Zahîre-i Hârezmşahî der Tıbb-i İrânî”, Faslnâme-i İlmî Tehassusî Rûzgâran, S. 9, Tahran, 1392, s. 1-20.
İbni Sînâ, el-Kânûn fi’t-Tıbb, (Çev. Esin Kâhya), Dördüncü Kitap, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2017.
Mayo, C. H., “The Surgical Treatment Of Exophthalmos”, Journal of the American Medical Association, Vol. LXIII, No. 14, 1914, s. 1147-1149.
Moattar, Fariborz, Mohammad Reza Shams Ardekani, Alireza Ghannadi, “The life of Jorjani: On of the Persian Pioneers of Medicial Encyclopedia Compiling: on the Occasion of His 1000th Birthday Anniversary (434, A.H.-1434, A.H.)”, Iranian Red Crescent Medical Journal, September 15(9), 2013, s. 763-766.
Mozafari, Omid, Ayyoob Hosravi, “Birthplace of Ismael Jorjani, A Renowned Iranian Physician: Jorjan (Near the Present-day Gonbad-e Kavus) or Urgench (The Present-day Uzbekistan)”, Jorjani Biomedicine Journal, Vol. 6 (3), 2018, s. 72-73.
Said, Hakim Mohammed, “The Works of Ismail-al-Jurjani (C. 480-531) an Important Source Material”, XV. International Congress of the History of Science, Edinburgh 10-19 August 1977, s. 1-21.
Tâbib İbn-i Şerîf, Yâdigâr, (Haz. Murat D. Çekin), Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul, 2017.
Tacbahş, Hasan, “Sayyed Esma'il Jorjani Founder of Persian Medicine”, Mecelle-i Tahkikat-i Dampezeşkî, 62, S. 4, 2007, s. 131-140.
Tokadî Mustafa Efendi, Tahbı̂zü’l-Mathûn el-Kânûn Fi’t-Tıb Tercümesi, C. V, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2018.
Velâyetî, Ali Ekber, Seyyîd İsmâil Cürcânî, Emir Kebîr, Tahran, 1395.
https://rasekhoon.net/article/show/863381/زندگانی-سید-اسماعیل-جرجانی (Erişim Tarihi: 22.11.2022).