Orta Doğu’da Yeniden Timurlu Korkusuna Yol Açan İki Savaş: Eleşkirt ve Selmas

Azerbaycan’a hâkim olmak isteyen Timur, kısa sürede Karakoyunlulara rakip oldu. Timur, Kara Mehmed’e karşı gözle görülür bir başarı elde etmişse de bölgeyi çok iyi bilen Türkmenler tarafından askerleri sarp dağlarda pusuya düşürülerek ağır kayıplar verdiler. Timur’un ölümüyle ortaya çıkan boşluktan faydalanan Kara Yusuf, kaybettiği yerleri geri aldığı gibi Timur’un torunu Mirza Ebûbekir’i de 1406 ve 1408’de yendi. Son savaşta Timur’un oğlu Mîrânşâh öldürüldü. Mirza Şahruh, Mîrânşâh’ın intikamını almak ve bölgedeki hâkimiyetini pekiştirmek için 1420’de sefere çıktı. Kara Yusuf’un Ucan’da ölmesiyle yerine geçen Mirza İskender kısa zamanda toparlanarak 1421’de Eleşkirt’te Şahruh’un karşısına çıktıysa da yenildi. Timurlular bölgeden ayrılınca Karakoyunlular Azerbaycan’a saldırdılar ve onların müttefiklerini cezalandırdılar. Bölgede Memlûkler de etkili olmaya başlayınca Şahruh ikinci defa Azerbaycan’a gelip 1429 yılındaki Selmas Savaşı’nda Mirza İskender’i yendi. Bu savaştan sonra Timurluların karşısında Mısır’dan Boğazlara hatta Balkanların ötesine kadar dikkate değer bir güç kalmadı. Timurluların Selmas Savaşı’nı kazanmaları Osmanlılar ve Memlûkler arasında korkuya sebep oldu. Şahruh’un Bizans’ı yıkıp Avrupa’ya geçeceği şayiası bile dolaşmaya başladı. Şahruh Herât’a dönünce Osmanlılar ve Memlûkler rahat bir nefes aldılar. Timurlular veya Karakoyunlularla ilgili çalışmalarda Eleşkirt ve Selmas Savaşı’na yer verilmişse de müstakil çalışma çok azdır. Bu çalışmanın amacı her iki savaşın sonucunun bölgede meydana getirdiği tedirginliği anlatmaktır.

Anahtar Kelimeler:

Timurlular, Karakoyunlular, Azerbaycan, Eleşkirt Savaşı, Selmas Savaşı.

The Two Battles that Caused the Timurid Fear Again in the Middle East: Eleshkirt and Salmas

Timur, who wanted to dominate Azerbaijan, soon became a rival to the Qaraqoyunlu State. Although Timur achieved remarkable success against Kara Mehmed, Turkmens soldiers, who knew the region very well, ambushed his soldiers in the steep mountains and they suffered heavy losses. Taking advantage of the gap emerging from Timur’s death, Kara Yusuf took back the lost places and defeated Timur's grandson Mirza Abubekir in 1406 and 1408. Timur’s son Miranshah was also killed in the last war. In 1420, Mirza Shahruh set out to avenge Miranshah and consolidate dominance in the region. Mirza Iskender, who replaced Kara Yusuf upon his death in Ujan, recovered in a short time and fought Shahruh in Eleşkirt in 1421, but he was defeated. When the Timurids left the region, the Qaraqoyunlu attacked Azerbaijan and punished their allies. When the Mamluks also began to be influential in the region, Shahruh came to Azerbaijan for the second time and defeated Mirza Iskender in the Battle of Salmas in 1429. After this war, there was no remarkable power left against the Timurids from Egypt to the Straits and even beyond the Balkans. Timurids victory in the Battle of Salmas caused fear among the Ottomans and Mamluks. Even the rumour that Shahruh would destroy Byzantium and cross Europe began to circulate. When Shahrukh returned to Herât, the Ottomans and Mamluks took a sigh of relief. Although the Battles of Eleşkirt and Salmas have been analyzed in the studies about Timurids or Qaraqoyunlu, there is very little independent work. The aim of this study is to explain the uneasiness caused by the results of both battles in the region.

Keywords:

Timurids, Qaraqoyunlu, Azerbaijan, the Battle of Eleşkirt, the Battle of Salmas.,

PDF

___

Abdullah b. Fethullah el-Bağdadi (ö.1486’dan sonra), Doğuda İslam Devletleri Tarihi, (Çev. Cuma Karakaya), Efe Akasdemi Yay., İstanbul, 2022.
Abdullah b. Fethullah el-Bağdadî (ö.1486’dan sonra), Et-Târîhu’l-Gıyâsî, Bağdad, 1975.
Abdülhüseyn-i Nevâî; Esnâd ü Mükâtebât-ı Târîḫ-i İran ez Tîmûr tâ Şâh İsmâʿil, Bungâh-ı Tercüme ve Neşr-i Kitap, Tahran, 1341.
Abdürrezzak-ı Semerkandî (ö. 887/1482), Matla‘-ı Sadeyn ve Mecma‘ı Bahreyn, C.II/1, (Neşr. A. Nevâî), Tahran, 2004.
Ahmad Hesamipour; El-Fuşencî’nin “İbretü’n-Nâzırîn” Adlı Eserinde Timur Devri Olayları (Metin, Çeviri ve Değerlendirme), BasılmamışYüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2005.
Aka, İsmail; “Anadolu’dan İran’a Göçler”, Makaleler, C.3, Berikan Yayınları, Ankara, 2005, ss.35-45.
Aka, İsmail, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK, Ankara, 2001.
Aka, İsmail, Mirza Şahruh ve Zamanı, TTK, Ankara, 1994.
Aka, İsmail, Timur ve Devleti, TTK, Ankara, 2000.
Alan, Hayrunnisa, Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2015.
Aliyeva, Metanet Aziz; “Emir Timur’u Şaşırtan Azerbaycan’daki Elince Kalesi”, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu 26-27 Mayıs 2005 Bildiriler, (Ed. A. Kara-Ö. İşbilir), İstanbul, 2007, ss.189-192.
Andican, Ahat, Emir Timur Tarih, Siyaset, Miras, Selenge Yayınları, İstanbul, 2019.
Ando, Shiro, Timuridische Emire nach dem Mu’izz al-ansab (Untersuchung zur Stammesaristokratie Zentralasiens im 14. und 15), Jahrhundert, Berlin, 1992.
Andreasyan, Hrand D.; “XIV. ve XV. Yüzyıl Türk Tarihine Ait Ufak Kronolojik Kolofonlar”, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.3, 1973, ss.83-149.
Atıcı Arayancan, Ayşe; Karakoyunlu Hükümdarlarından Cihânşah ve Dönemi (Siyaset-Teşkilat-İktisat, Din-Kültür) 1438–1467, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Ortaçağ) Anabilim Dalı, Ankara, 2010.
Aziz b. Erdeşir Esterâbâdî (ö.796/1393-1394’ten sonra), Bezm u Rezm (Eğlence ve Savaş), (Çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
Bilgili, Ali Sinan; “Emir Timur’un Azerbaycan’daki Faaliyetleri”, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu 26-27 Mayıs 2005 Bildiriler, (Ed. A. Kara-Ö. İşbilir), İstanbul, 2007, ss.194-231.
Ca’ferî b. Muhammed el-Hüseynî (ö. 850/1446’dan sonra), Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk), (Çev. İsmail Aka), TTK, Ankara, 2011.
Devletşâh-ı Semerkandî (ö.900/1494-1495), Devletşâh Tezkiresi, C. 3, (Çev. Necati Lügal), İstanbul, 1977.
Ebûbekr-i Tihrânî (ö. 886/1481-1482), Kitâb-ı Diyarbekriyye, (Çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara, 2001.
Eğilmez Savaş-Ensar Macit, Bozkırın Son Fatihi Emir Timur Tarihi ve Avrupa Diplomasisi, Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara, 2018.
Eren, Sinan; Saadetnâme, (Tarihçi Gıyaseddin Ali Yezdî’nin Saadetnâmesi (Metin Tercümesi ve Değerlendirme), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2015. Fasîh-i Hâfî (ö. 849/1445-1446), Mucmel-i Fasîhî, C. 3, (Neşr. M. Ferruh), Meşhed, 1339.
Feridun Beg (ö.991/1583), Mecmû’a-i Münşeât üs-Selâtîn, C.I, Dârû't-Tıbbâtü'l-Âmire, İstanbul, 1274h. Golubev, Gleb, Uluğ Bey, (Terc. Abdrasul İsakov), 2. Baskı, TTK, Ankara, 2021.
Groussed, Rene, Bozkır İmparatorluğu Attila/Cengiz Han/Timur, (Çev. M. R. Uzmen), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2003.
Günaştı, Yavuz; “Geçitler Ülkesinde Önemli Bir Urartu Kalesi: Avnik”, Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, S.19, 2016, ss.665-719.
Gündüz, Buket; Kadı Ahmed Gaffarî’nin Tarihi Cihan-Ârâ İsimli Eserinde Türk Hanedanları (Osmanlılar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, Kastamonu, 2019.
Hâfız-i Ebrû (ö. 833/1430), Zubdetü't-Tevârîh, C. 3, 4, (Neşr. S. K. Cevâdî), Kitabhâne-yi Millî-yi İran Tahran, 1380.
Hâfız-i Ebrû (ö. 833/1430), Mecmu‘a-yi Hâfız-i Ebrû (Penç Risâle-i Târîhî der Bare-i Havâdis-i Devârân-ı Emir Timur-ı Gürgân, Cinq Opuscules de Hafiz-i Abruû Concernant l'histoire de l'Iran autempts de Tamerlan), Ed. critique par Felix Tauer, Çekoslov-Prague, 1959.
Hândmîr (ö. 942/1535-1536), Târîh-i Habîbu’s-Siyer fî Ahbârî Efrâdi’l-Beşer, C. 3, (Neşr. M. N. Debir Siyâkî), Kitâbfurûşî Hayyam, Tahran, 1362.
Hasan-ı Rumlu (ö. 985/1578), Ahsenü’t-Tevârîh, (Çev. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara, 2006.
Hüseyin b. Ali Kâtib (telif 862/1457-1458’den sonra), Târîh-i Cedîd-i Yezd, (Neşr. İ. Efşâr), Tahran, 1345.
Hüseyin Mîr Ca’ferî; Târîh-i Timurîyân ve Türkmânân, Tahran, 1993.
İbni Arabşah (ö. 84/1450), Acâibu’l-Makdûr fî Nevâib-i Timur (Bozkırdan Gelen Bela), (Arapçadan çev. ve notlar Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2012.
İbni Tagrıberdi (ö. 874/1470), En-nücûmu’z-Zâhire (Parlayan Yıldızlar), (Arapçadan Çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
İsmail Hüseyinzâde; Hükûmet-i Türkmânân Karakoyunlu ve Akkoyunlu der İran, Tahran, 1397.
Kadı Ahmed b. Muhammed Gaffarî-yi Kazvînî (ö. 975/1567), Târîh-i Cihân-ârâ, (Neşr. H. Nirâkî), Kitabfurûş-i Hâfız, Tahran, 1963.
Keleş, Erol; “Doğu Anadolu’da Kara Koyunlu-Timurlu Mücadelesi ve Eleşkirt Meydan Muharebesi”, VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, S.2, 2017, ss.218-236.
Klaviyo (ö.1412), Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat, (Terc. Ömer Rıza Doğrul), Nakışlar Yayınevi, İstanbul, 1975.
Konukçu, Enver; “Kara Koyunlular’ın Avnik Kalesi”, İsmail Aka Armağanı, İzmir, 1999, ss.37-42.
Lamb, Harold Albert, Emir Timur, (Çev. A. G. Bozkurt), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2020.
Macit, Ensar; Timurlular Zamanında Azerbaycan, Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, Erzurum, 2017.
Macit, Ensar, Ortaçağda Müstahkem Bir Kale Alıncak, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2022.
Manz, Beatrice Forbes Timurleng Bozkırın Son Göçebe Fatihi (Çev. Z. Bilgin), Kitap Yayınları, İstanbul, 2006.
Mevlânâ Mehmet Neşrî (ö. 926/1520), Cihânnümâ (Osmanlı Tarihi 1288-1405), (Haz. N. Öztürk), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2013.
Minorsky, V.; ”The Qara-qoyunlu and the Qutb-shahs (Turkmenica, 10)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, S.17, 1955, ss.50-73.
Mîrhând (ö. 903/1498), Ravzâtu’s-Safâ fî Sîreti'l-Enbiyâ ve'l-Mülûk ve'l-Hulefâ, C. 6, Kitâbfurûşîha-yi Merkezi Hayyam, Tahran, 1339.
Mollâ Ahmed Tetevî-Ahmed-Kazvînî, Asâf Han (telif 1556-1605 arasında), Târîh-i Elfî, (Tashih, Gulâm Rızâ Tabâtâbâyî Mecd), C.4, Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, Tahran, 1382/2004.
Muhammed Rıza Rahmeti; “Ebram Mirza Şahruh-i Timûrî ve Kara Yusuf-ı Karakoyunlu Berayî Sulta ber Sultâniye Feslnâme-yi İlmî Pejuheş-i Târih-i İslâm u İran”, Danişgâh-ı ez-zehra, S.9, 1390, ss.75-91.
Muhammed Yusuf Vâle-i İsfahân-i Kazvînî (telif 1078-1097/1667-1686 arasında), Huld-i Berîn (Târîh-i Timuriyân ve Türkmânân), Beguşiş Mirza Hâşim Muhaddis, Mirâs-ı Mektûb, Tahran, 1379.
Muhsin Behrâmnejâd, Karakoyunlular-Akkoyunlular İran’da ve Anadolu’da Türkmen Hanedanları, (Trc. ve Notlar S. Gündoğdu-A. İçer), Kronik Yayınları, İstanbul, 2019.
Muinu‘d-dîn-i Natanzî (ö.817/1414’ten sonra), Müntehabü’t-tevârîh-i Muinî, (Tashih Jean Aubin), Kitabfurûş-i Hayyam, Tahran, 1957.
Nizamüddin Şâmî (ö. 814/1411-1412), Zafernâme, (Farsçadan Çev. Necati Lügal), TTK, Ankara, 1987.
Oktay, Fadime; Schiltberger’in Hatıratı (Çevirisi ve Kritiği), BasılmamışYüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Afyonkarahisar, 2009.
Özgüdenli, Osman Gazi; “XIV. Yüzyılda Tebrîz’de Bir Hayır ve Kültür Kurumu: Şenb-i Gâzân (Gâzânîyye)”, Tarih Dergisi, S.38, 2022, ss.253-290.
Sultâniyeli Johannes (ö. 1412’den sonra), Timur’un Sarayında, (Eski Fransızca Aslından Çev. Notlar A. D. Altunbaş), Kronik Yayınları, İstanbul, 2020.
Sümer, Faruk, Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), C.I, TTK, Ankara, 1967.
Sümer, Faruk; “Kara-Koyunlu”, EI2, C.IV, Leiden, 1997, ss.585-588.
Sümer, Faruk; “Karakoyunlular”, DİA, C.24, 2001, ss.434-438.
Sümer, Faruk; “Karakoyunlular”, İ.A. C.6, 1977, ss.292-305.
Şahin, Mustafa; “Bir Sultan, Bir Acı Aşk Hikâyesi”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.23, 2020, ss.343-380.
Şahin, Mustafa; Orta Çağ’da Herât Bölgesi Gazneliler’in Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar (961-1507), Basılmamış Doktora Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Tokat, 2013.
Şahin, Mustafa; “Emîr Timur’un Hapis Hayatı”, I. Uluslararası Bilimsel ve Mesleki Çalışmalar Sempozyumu, Kırıkkale Üniversitesi, 2017, ss.599-606.
Şerefüddin Ali Yezdî (ö. 858/1454), Emîr Timur (Zafernâme), (Çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
Şeyh Muhammed Bek b. Yar Muhammed b. Hoca Muhammed, Tarih-i Selatîn-i Tatar Han, (Çev. Mehmet Akif Erdoğru-Ayşe Değerli), Selenge Yayyınları, İstanbul, 2020.
Şirin Beyânî, Târîh-i Âl-i Celâyir, İntişârat-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran, 1381.
Tacü’s-Selmânî (ö. 812/1410’dan sonra), Tarihnâme, (Çev. İsmail Aka), TTK, Ankara, 1988.
Toma Medsopski (ö. 1449), Timur ve Haleflerinin Tarihi, (Azeri Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktaran G. Solmaz), İstanbul, 2009, ss.183-215.
Yüksel, Musa Şamil; El-Makrîzî (Kitâb es-Sulûk) ve İbn Hacer (İnbâ’ el-Gumr)’de Timur ile İlgili Kayıtlar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İzmir, 2001.