Ankara’daki kentsel büyüme ve saçaklanmanın verimli tarım topraklarının amaç dışı kullanımına etkisi

Tarih, insanın geliştirdiği yaşamsal aktiviteler içerisinde en fazla tarımın yeri ve rolü olduğunu kaydeder (1). Uygarlığın gelişiminden beri, tarımsal alanlarda, doğa yasaları ve insan kullanımı arasında bir denge vardır. Ancak, özellikle sanayi devriminden sonra ortaya çıkan teknolojik değişim, nüfus artışı ve kentlerdeki hızlı gelişmeler bu dengeyi bozmuş, bunun sonucunda da, doğal kaynakların hızla bozulması süreci başlamıştır. Toprak, geçmişten günümüzde değin, en fazla yok edilen doğal kaynaklardan birisidir. Yeniden üretilme olanağının olmaması ve insanın temel gereksinimlerini karşılayan tarımsal üretimin kaynağı olmasına rağmen, bilinçli ya da bilinçsiz olarak, sürekli yok edilmektedir. Kentlerin gelişmesi için yapılan her türlü fiziksel müdahale ve kentsel işlevler için getirilen mekânsal kullanım kararları toprağın kullanış biçimini belirlemektedir. Dolayısıyla, toprak-kent ve kentin değişen/dönüşen yapısını ortaya koyan kentleşme süreci arasında, geçmişten günümüze değin süren ve gelecekte de devam etmesi kaçınılmaz olan bir ilişki vardır. Günümüz koşullarında kentlerdeki nüfusun hızla artmaya devam etmesi, kentlerin alan ihtiyacını da artırmakta ve ortaya çıkan büyüme süreciyle birlikte kentler mekânda hızla yayılmaktadır. 1960’lar sonrasında kentsel büyüme ve saçaklanarak yayılma, dünyanın pek çok kentinin özellikle de metropoliten alanların önemli bir sorun alanını oluşturmuştur (Squires, 2002; Couch et al., 2008; Sorensen, 1999; Keiner et al., 2005; Pengjun, 2011). Kentsel büyüme sürecindeki saçaklanma, tarım arazilerinin, doğal ve çevresel olarak hassas bölgelerin yok oluşunu ve bölgesel açık alanların azalmasını beraberinde getirmektedir. Bu saçaklanma sürecinin, gerekli önlemler alınmadığı takdirde çevre açısından ciddi sorunlar yaratacağı açıktır (UN-HABITAT, 2008). Bu çalışmada, toprağın üretilemez-yenilenemez bir doğal kaynak olduğu vurgulanarak, kentlerdeki saçaklanarak büyümenin verimli tarım toprakları üzerindeki etkileri Ankara örneğinde değerlendirilmektedir.Bu amaçla Ankara’daki arazi kullanımının zaman içindeki gelişimi ve değişimi, arazi kullanım haritaları ve günümüze kadar yapılan plan çalışmaları üzerinden incelenmekte ve elde edilen bulgulardan tarım topraklarının korunması ve etkin arazi kullanımının sağlanması yönünde öneriler geliştirilmektedir.

The effects of urban growth and sprawl on the misuse of fertile agricultural lands in Ankara

In Turkey, the pace of industrialization and the rapid increase of urban population cause cities and their hinterland to expand, thus some of the urban functions are located outside the urban settlement boundaries. The discontinuous and disjointed settlements lead to a new growth model in the metropolitan, namely the urban sprawl. This growth mainly affects and transforms the agricultural land around cities, which is a vital natural resource for the continuity of ecosystems, and thus, has to be used efficiently. In this study, emphasizing the nature of the agricultural land, which is non-renewable and ir-reproducible, the effects of urban sprawl induced by spatial growth are explained in the case of the Ankara Metropolitan Area. The misuse of fertile agricultural land around the city is identified by using the data of the proposed macroforms in development plans and landuse maps, wich delineate an overall picture of the spatial transformation. Results show that from the 1950s to the 2000s, the rapid spatial growth and consequent dispersion of urban functions to the periphery have degraded the fertile agricultural land, in particular on the west and on the southwest axes.

PDF

___

ABB (2008) 2023 Başkent Ankara Nazım İmar Planı Açıklama Raporu, ABB İmar ve Şehircilik Dairesi Başkanlığı, Fersa Matbaacılık, Ankara.
ARKU, G. (2009) Rapidly Growing African Cities Need to Adopt Smart Growth Policies to Solve Urban Development Concerns, Urban Forum (20) 253-70.
BRUECKNER, J.K. (2000) Urban Sprawl: Diagnosis and Remedies, International Regional Science Review (23:2) 160-71.
BURGESS, R. (2000) The Compact City Debate: A Global Perspective, Burgess, R., Jenks, M., eds, Compact Cities: Sustainable Urban Forms for Developing Countries, Spon Press, New York; 9-24.
BURTON, E. (2000) The Compact City: Just of Just Compact? A Preliminary Analysis, Urban Studies (37:11) 1969-2001.
CLAWSON, M. (1962) Urban Sprawl and Speculation in Suburban Land, Land Economics, (38:2) 99-111.
COUCH, C., PETSCHEL-HELD, G., LEONTIDOU, L., eds. (2008) Urban Sprawl in Europe: Landscape, Land-Use Change & Policy, Wiley- Blackwell, London.
ÇALIŞKAN, O. (2004) Sürdürülebilir Kent Formu: Derişik Kent, Planlama Dergisi (2004:3), TMMOB ŞPO Yayını, Ankara; 33-47.
ÇELİK, K. (2007) Tarım Topraklarının Kentsel Arsa Olarak İmara Açılmasının Getirmiş Olduğu Sorunlar, http://www.hkmo.org.tr/resimler/ekler/ GFE2_346dc723395e1ee_ek.doc.
DAĞLI, M. (2007) Planlamada Risk ve Fırsatların Düzenlenmesi Bağlamında Mevzi Plan Pratikleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir
DOĞRU, A. (2002) İstanbul Kent Çeperinde Saçaklanma ve Sürdürülebilirlik: Eyüp Kent Çeperi Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan [Güzel Sanatlar] Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
ECERAL, T., VAROL, Ç., ALKAN, L. (2010) Kentsel Arazi Değer Artış Süreci: Ankara Mustafa Kemal Mahallesi Örneği, 17-18 Aralık 2009 Toprak Mülkiyeti Sempozyum Bildirileri, Memleket Yayınları, Ankara; 307-25.
EEA (2006) Urban Sprawl in Europe: The Ignored Challenge, EEA Report, No: 10/2006, Luxembourg.
EWING, R. (1997) Is Los Angeles-Style Sprawl Desirable?, Journal of the American Planning Association, (63:1) 107-26.
EWING, R., PENDALL, R., CHEN, D. (2002) Measuring Sprawl and Its Impact Washington, DC, Smart Growth America.
GALSTER, G., HANSON, R., WOLMAN, H., COLEMAN, S., FREIHAGE, J. (2001) Wrestling Sprawl to the Ground: Defining and Measuring an Elusive Concept, Housing Policy Debate, (12:4) 681-717.
GLAESER, E.L., KAHN, M.E. (2003) Sprawl and Urban Growth, National Bureau of Economic Research Working Paper No. 9733, Cambridge, MA.
GÖKÇE, B. (2003) Başkent Ankara Üst Ölçekli Plan Sorunsalı, Teknik Toplantı Sunuş- Değerlendirme Raporu, TMMOB ŞPO Ankara Şubesi Yayını, Ankara
HARVEY, R.O., CLARK, W.V. (1965) The Nature and Economics of Urban Sprawl Land Economics (41) 1-9.
JENKS, M., BURTON, E., WILLIAMS, K, eds. (1996) The Compact City: A Sustainable Urban Form? E & FN Spon, London.
KANTÜRK, E., (2002) Karacasu Havzasında Arazi Sınıflandırması ile Arazi Kullanımı Arasında İlişkiler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
KARATAŞ, N. (2007) İzmir’de Şehirsel Saçaklanma Eğilimlerinin Torbalı- Ayrancılar’da Arazi Sahipliliği El Değişim Süreçlerine Etkileri, Planlama Dergisi (2007/2), TMMOB ŞPO Yayını; 3-12.
KEINER, M., KOLL-SCHRETZENMAYR, M., SCHMID, W.A. (2005) Managing Urban Futures: Sustainability and Urban Growth in Developing Countries, Ashgate, Aldershot.
KHGM (1992) Ankara İli Arazi Varlığı, KHGM Yayını, Ankara.
LITMAN, T. (2007) Evaluating Criticism of Smart Growth, Victoria Transport Policy Institute.
NELSON, A.C., DUNCAN, J.B. (1995) Growth Management: Principles and Practice, APA Planners Pres, Chicago, Illinois.
PENGJUN, Z. (2011) Managing Urban Growth in a Transforming China: Evidence from Beijing, Land Use Policy (28) 96-109.
SORENSEN, A. (1999) Land Readjustment, Urban Planning and Urban Sprawl in the Tokyo Metropolitan Area, Urban Studies (36:13) 2333- 60.
SQUIRES, G.D., ed. (2002) Urban Sprawl: Causes, Consequences, and Policy Responses, The Urban Institute Press, Washington, DC.
STONE, B., HESS, J.J., FRUMKIN, H. (2010) Urban Form and Extreme Heat Events: Are Sprawling Cities More Vulnerable to Climate Change Than Compact Cities? Environmental Health Perspectives (118:10) 1425-8.
TAMER, N.G. (2009) Avrupa’da Bir Mekansal Gelişme Sorunu Olarak Görülen Kentsel Saçaklanma Olgusu ve Türkiye Kentlerindeki İzdüşümü, Dosya 09 (66), TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Yayını; 40-4.
TERZI, F., BÖLEN, F. (2009) Urban Sprawl Measurement of İstanbul, European Planning Studies (17:10) 1559-70.
TOPRAKSU (1972) Ankara Toprak Kaynağı Envanteri, Köyişleri Bakanlığı Topraksu Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara.
TURNER, M. A. (2007) A Simple Theory of Smart Growth and Sprawl, Journal of Urban Economics (61) 21-44.
UN-HABITAT (2008) State of the World’s Cities 2008/2009-Harmonious Cities, UNHABITAT, London.
YILMAZ, Ö. (2001) Tarım Alanlarının Amaç Dışı Kullanımı ve Afyon Örneği, Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi (3:1) 153-8.