Buhârî’nin Yazılı Kaynakları Üzerine Bir Araştırma

İslam dünyasında hadislerin yazılı kaynakları meselesi öncelikle Fuad Sezgin (öl. 2018), sonrasında ise M. Mustafa el-A‘zamî (öl. 2017) ile öne çıkmış ve bahis mevzu yapılmış bir konudur. Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları adlı eseri ile geleneksel rivâyet anlayışımızda devrim niteliğinde bir değişime yol açmıştır. Zira o, daha önce savunulan rivâyetlerin bir asır kadar sadece şifahî olarak nakledildiği iddiasına itiraz etmiş ve Sahîh-i Buhârî örneğinde hicrî III. yüzyılda yazılmış hadis eserlerinin aslında kendinden önceki yazılı kaynaklara dayanılarak telif edildiklerini savunmuştur. Ancak Sezgin bu iddiasını öyle bir noktaya getirmiştir ki, İmam Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’inin tamamının kendinden önceki yazılı kaynaklara dayandığını söylemiştir. Bu iddianın ne kadar gerçeği yansıttığı bizde bir merak konusu olmuştur. Gerçekten söz konusu dönemde hadislerin şifahî rivâyeti tamamen ortadan kalkmış ve Buhârî eserini sadece yazılı kaynaklara dayandırarak mı ortaya koymuştu? Ayrıca Buhârî’nin yazılı kaynakları kullanımı ne düzeydeydi? Elinizdeki makalede bu sorulara cevap bulmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler:

Buhârî, Fuat Sezgin, Buhârî'nin Kaynakları, Hadis, Yazılı Kaynaklar

A Research about Bukhârî’s Written Sources

The issue of the written sources of hadiths in the Islamic world is a prominent issue primarily with Fuad Sezgin (d. 2018) and later with M. Mustafa al-A‘zamī (d. 2017). Sezgin has brought along a revolutionary change in our understanding of traditional narration with his work named “al-Bukhārī’s Sources” (Buhârî’nin Kaynakları). He objected to the claim that the narrations which were previously argued were only orally transmitted for about a century, according to him, hadith works written in the third century of Hijrī were actually compiled based on sources which had been written off previously such as in the case of Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. However, Sezgin brought this claim to such a point that he said that the whole of al-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥīḥ belonging to Imam al-Bukhārī was based on foregoing written sources. It is an issue of concern that whether and to what degree it reflects truth. Had the oral narration of the hadiths completely been disappeared in that period and al-Bukharī written the so-called work based only on written sources? In this paper, we hope that we will be able to answer the aforesaid questions.

Keywords:

al-Bukhārī, Fuad Sezgin, al-Bukhārī’s Sources, Hadith, Written Sources,

PDF

___

A‘zamî, M. Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulusi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
A‘zamî, M. Mustafa. “el-Mukaddime”. el-Muvattâ’. thk. M. Mustafa el-A‘zamî. 1/5-454. Abu Dabi: Müessesetü Zâyed Sultan Âli Nehyân, 2004.
Ahmed, İmtiyâz. Delâilü’t-tevsîki’l-mübekkir li’s-sünne ve’l-hadîs. çev. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1990.
Âdem b. Ebî İyâs. Ebü’l-Hasan el-Askalânî. el-İlm ve’l-hilm. thk. Âmir Hasan Sabri et-Temîmî. Bahreyn: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2015.
Ahatlı, Erdinç – Murad, Selvi Raif. “Kitâbe/Mükâtebe Metodunun Tarihçesi ve Kavramsallaşma Süreci”. Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi. 8/2 (2022): 1577-1613.
Akgün, Hüseyin. “Hadis Hırsızlığının Yöntemleri ve Boyutları”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 16/1 (2016): 267-280.
Akgün, Hüseyin. Hadis Rivâyet Coğrafyası. İstanbul: İFAV, 2019.
Akgün, Hüseyin. “Hadisler Yazılmadı mı?”. Siyer Yıllığı I. ed. Şaban Öz. 58-63. İstanbul: Endülüs, 2018.
Akgün, Hüseyin, İmam Buhârî. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022.
Albayrak, Ali. Buhârî’nin Kaynakları ve Fuad Sezgin. İstanbul: İFAV, 2020.
Alhila, Nour. Hadis Lafızlarının Tespiti: Sahîhu’l-Buhârî Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2021.
Aslan, Muhammed İkbal. “Fuat Sezgin’in GAS’ı Bağlamında Erken Dönem Tefsir Literatürü Hakkında Bir Değerlendirme (1-5. Asır)”. Darulfunun İlahiyat, 30 (2019): 193-204.
Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 2013.
Aynî, Ebû Muhammed Bedreddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-Kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr. Haydarabad: Dâiretu’l-Meârifi’l-Usmaniyye, 1943.
Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV, 2. Basım, 1989.
Çinici, Orhan. Hadisin Tahammül ve Edâsı Bakımından Kitâbet. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Dinçoğlu, Mehmet. Ebû Dâvûd’un Sünen’i (Kaynakları ve Tasnif Metodu). Ankara: TDV, 2012.
Ebû Zur‘a, Abdurrahman b. Amr ed-Dımaşkî. Târîhu Ebî Zur‘a ed-Dımaşkî. thk. Şükrullah b. Nimetullah el-Kûcânî. Dımaşk: Mecmeu Lugati’l-Arabiyye, 1980.
Efendioğlu, Mehmet. “Tedvîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Evgin, Abdülkadir. Buhârî’nin Hocası Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî ve Müsned’i. Ankara: İlâhiyât, 2004.
Fesevî, Ya‘kûb b. Süfyan, el-Ma‘rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
Güler, Zekeriya. “Müsedded b. Müserhed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/82-83. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdillâh es-Sevrakî ve İbrahim Hamdî el-Medenî. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Takyîdü’l-ilm. thk. Yûsuf el-Iş. Beyrut: Dâru İhyâü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, ts.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Fütûh el-Mayurkî. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1966.
İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah el-Kurtubî en-Nemerî. et-Tekassî limâ fi’l-Muvatta min hadisi’n-Nebî (s.a.s). thk. Fâdıl Yusuf Ahmed el-Ali, et-Tâhir el-Ezher Huzeyrî. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2012.
İbn Adî, Ebû Ahmed el-Cürcânî. el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen. Târihu Medîneti Dımaşk, thk. Ömer b. Garâme el-Amravî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1995.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta’dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952.
İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Kitâbu’l-İlel. thk. Sa‘d b. Abdullah el-Humeyyid ve Halid b. Abdurrahman el-Cüreysî. Riyad: Matâbi’u’l-Humeydî, 2006.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fadl, Ahmed b. Ali. Hedyü’s-sârî mukaddimetu Fethi’l-Bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhibbüddin el-Hatîb. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1959.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fadl, Ahmed b. Ali. İthâfü’l-mehere bi’l-fevâidi’l-mübtekire min etrâfi’l-aşere. thk. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Medine: Mecmeu’l-Melik Fehd li-Tibâati’l-Mushafi’l-Şerîf, 1994.
İbn Hacer Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Alî. el-Mu‘cemü’l-müfehres = Tecrîd esânîdü’l-kütübü’l-meşhûre ve’l-eczâi’l-mensûre. thk. Muhammed Şekûr Meyâdînî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
İbn Hacer Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Alî. en-Nüket alâ kitâbi İbn Salâh. thk. Rebî‘ b. Hâdî Umeyr. Medine: Imâdetü’l-Bahsi’l-Ilmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1984.
İbn Hacer Askalânî, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Alî. Tehzîbü’t-Tehzîb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984.
İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Kitâbü’s-Sikât. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1973.
İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshak el-Abdî. Esâmî meşâyihi’l-İmâmi’l-Buhârî. thk. Nazar Muhammed el-Fâreyâbî. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1991.
İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’, thk. M. Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
Kelâbâzî, Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed. Ricâlu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdullah el-Leysî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1987.
Keskin, Yusuf Ziya. “Buhârî’nin et-Târîhul-Kebîr’ine Yönelik Tenkitler”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi, 3/2 (2003), 103-120.
Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebü’l-Feyz. er-Risâletü’l-müstatrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe, thk. Muhammed el-Muntasır b. Muhammed ez-Zemzemî. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2000.
Kirmânî Ebû Abdillâh Şemseddin Muhammed b. Yusuf. el-Kevâkibu’d-derârî fi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1981.
Köse, Saffet. “İbn Vehb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn. İkmâlü Tehzîbi’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Âdil b. Muhammed ve Üsâme b. İbrahim. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 2001.
Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn. Şerhu Süneni İbn Mâce. Mekke: Mektebetü’l-Bâz, 1999.
Muhammed b. Abdillâh el-Ensârî, Ebû Abdillâh. Hadîsu Muhammed b. Abdillâh el-Ensârî. thk. Mis‘ad Abdülhumeyd Muhammed es-Sa‘denî. Riyad: Advâü’s-Selef, 1998.
Müslim, Müslim b. el-Haccâc Ebü’l-Huseyn. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1956.
Özafşar, Mehmet Emin. “Vekî‘ b. Cerrâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/8-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Özkan, Halit. “Tedvin Tarihinde Emevî Sarayı ve Zührî’nin Mirasına Bir Örnek: Şuayb b. Ebu Hamza Nüshası”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 17/32 (2012): 1-37.
Polat, Salahattin. “Münâvele”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/570-571. İstanbul: TDV Yayınları, 2021.
Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdurrahmân. el-Muhaddisu’l-fâsıl beyne râvî ve’l-vâ‘î, thk. Muhammed Acâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
Robson, James. “Hadisin Tedvin ve Tasnifi”. çev. Musa Erkaya. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/1 (2007): 119-133.
Sagânî, Ebü’l-Fedâil Radıyyüddîn Hasan b. Muhammed. Esâmî şüyûhi’l-Buhârî ve künâhum ve ensâbuhum ve tevârihu vefeyâtihim ve esâmî men ravav anhum ve künâhum ve ensâbuhum. thk. Hüseyin Selmân Mehdî. Dımaşk: Dârü’l-Kemâli’l-Müttehide, 2016.
Schoeler, Gregor. İslam’ın İlk Dönemlerinde Yazı ve Rivâyet. çev. Güllü Yıldız. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.
Schoeler, Gregor. “Sözlü Tora ve Hadis: Rivâyet, Yazım Yasağı, Redaksiyon/Mündliche Thora und Hadit: Überlieferung, Schreibverbot, Redaktion”. çev. Hüseyin Akgün. HTD, 6/1 (2008), 135-173.
Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums: Qur’anwissenchaften, hadith, geschichte, fiqh, dogmatik, mystik. Leiden: E.J. Brill, 1967.
Sezgin, M. Fuad. “Hadis Musannefatının Mebdei ve Ma‘mer B. Râşid’in “Câmi‘”i. Türkiyat Mecmuası, 12 (1955), 115-134.
Snobar, Ahmad. “Merhaletü’t-tedvîni’r-resmî: Dîrase fî i’âdeti’t-te’rîhi merâhili kitâbeti’l-hadîs i’timâden alâ ilmi’l-ilel”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 20 (2021): 195-225.
Sönmez, Mehmet Ali. “Ali b. Medînî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/411. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Sprenger, Aloys. “Ueber den Traditionswesen bei den Arabern”, ZDMG, 10 (1856): 1-17.
Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tedrîbu’r-râvi fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Ebû Kuteybe Nazr Muhammed el-Faryâbî. Riyad: Dâru Taybe, 1994.
Şeserî, Sa‘d b. Nâsır b. Abdullah el-Azîz, “Mukaddime”, el-Metâlibü’l-âliye bi-zevâidi’l-mesânidi’s-semâniye. Riyad: Dârü'l-Âsıme, 1998.
Tatlı, Mustafa. Tâbiun Döneminde Hadis Rivayeti (75-135/694-753 Yılları). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2021.
Tekin, Dilek. Yazılı Şifahî Rivâyet Bağlamında Müslim’in Eser Sahibi Hocalarından Rivâyetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, 2015.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. eş-Şemâilü’l-Muhammediyye ve’l-hasâilü’l-Mustafaviyye. thk. Seyyid b. Abbas el-Celîmî. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1993.
Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: İFAV, 61. Basım, 2021.
Yücel, Ahmet. “Hadislerin Yazılı Rivâyeti ve İmla Geleneği”. Uluslararası Katılımlı Sempozyum: Anadolu’da Hadis Geleneği ve Daru’l-Hadisler 30 Nisan-1 Mayıs 2011. ed. Muhittin Düzenli. 37-48. Çankırı: Çankırı Belediyesi, 2011.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn. Mîzânu’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1963.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîri ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
Zürkânî, Muhammed b. Abdülbâkî b. Yûsuf. Şerhü’z-Zürkânî alâ Muvatta’ el-İmâm Mâlik. thk. Tâha Abdurraûf Sa‘d. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfiyyeti’d-Dîniyye, 2003.