HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK ‘ÇAYZAN’

ÇÇin yıllıklarının, Hun döneminden beri varlıklarını sürdürdüklerini ifade ettiği, Yenisey Yazıtları olarak bilinen ve ilk dönem taş edebiyatını da oluşturan materyallerin bulundukları konum itibariyle bunlardan kaldıkları düşünülen, Orhon Yazıtlarında Yenisey Kırgızları olarak gördüğümüz Hakaslar Sayan-Altay bölgesindeki Türk halklarından biridir. Dokuzuncu yüzyılın ilk yarısına kadar Hun, I. ve II. Türk Kağanlıkları ve Uygur Kağanlığı gibi siyasi yapılar içerisinde görülen Yenisey Kırgızları 840 yılından itibaren Türkler için siyasi ve dinî anlamda kutsallık içeren Ötüken bölgesinin hâkimi olmuştur. On üçüncü yüzyılla birlikte Moğol idaresi altına giren bu Türk halkının siyasi yapılanması on sekizinci yüzyılla birlikte farklı rejimler altında Rus hâkimiyetinde kalmıştır ve hâlen devam etmektedir. Bu çalışmanın konusunu oluşturan "çayzaŋ/sayzan/zaysan/çeyzen" terimi Çinceden alınmış bir idari bir unvan olup tsăi-hsiang (宰相) kelimesinin Hakasça transkripsiyonudur. Erken dönem Kırgız siyasi yapılanmasında birkaç unvandan biri olan çayzan, eski Türk devlet sistemi üzerine yapılan çalışmalarında çok da fazla anılmayan bir ifadedir. Bununla birlikte Kırgız-Çin ilişkilerinin sosyo-politik yönünü göstermesi bakımından da önemlidir. Bu durum bildirinin siyasi tarih yönünü oluşturmaktadır. Bununla birlikte zengin ve hareketli bir tarihî sürece sahip olan Yenisey Kırgızlarının/Hakasların buna paralel olarak hacimli bir sözlü kültür geleneği de mevcuttur. Özellikle 'ahptığ nımah' adı verilen destan türü ve tarihî şahsiyetler hakkında efsane türünün karşılığı olan 'matırlardıŋ istoriya kip-çoohtan' olmak üzere diğer sözlü edebî türler sosyal ve siyasi hayatın yansımalarını bünyelerinde barındırmaları bakımından önemli olup söz konusu terim de kendisine sözlü edebiyat ürünlerinde yer bulmuştur. Bu minvalde çalışmamızda öncelikle kelimenin Türk dili ve eski Türk siyasi tarihindeki yeri açıklanacaktır. Sonrasında Hakas sözlü edebiyat ürünleri çerçevesinde kelimenin bağlam merkezli kullanımı, asıl anlam dünyasındaki aynılıklar ve/veya farklılıklara temas edilip bu durum metinler üzerinden örneklendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türkler, Yenisey Kırgızları, Hakas halk edebiyatı, idari unvanlar, çayzan

‘CHAİZAN’ AS A GOVERNMENTAL TITLE IN KHAKAS FOLK NARRATIVES

The Khakas known as Yenisei Kyrgyz in Orkhon scripts are one of the Turkic peoples in the Altai-Sayan region as written in Orkhon scripts which states that The Khakas continued their existence with several transliteration samples of Chinese annuals since the Hun period, and some materials composing stone literature known as Yenisei Scripts are thought to have been left by them by considering the location where artifacts were left. Until the first half of 9th century, Yenisei Kyrgyz such as the Hun, 1st and 2nd Turkic Khaganate and Uyghur Khaganate in which federative political structures were seen ruled over the region of Otuken including divinity in a political and religious sense for Turks from the year 840. The political structure of these Turkic peoples who came under the Mongols’ domination with the 13th century later entered into the Russian domination with different regimes and is still under this domination. The term “chaizan (çayzaŋ) / saizan (sayzaŋ) / zaisan (zaysaŋ) / cheizen (çeyzeŋ)” which is a subject of this study is a governmental title borrowed from Chinese and is a Khakas transcription of the word tsăi-hsiang (宰相) or from Mongolian to Khakas. Chaizan which is one of titles in early Kyrgyz political structure is an uncommon expression in the studies on of old Turkic state system. In addition, it has of great importance to indicate sociopolitical aspect of Kyrgyz-Chinese relations or Kyrgyz-Mongol / Dzungarian relations which would be distinctively touched upon in the article. This situation forms the political historical aspect of the paper. In parallel with this situation the Yenisei Kyrgyz/Khakas who had a rich and mobile historical process also had an oral culture and folk literature including a large corpus. Especially the epic type named as ‘alıptığ nımah’ (epic, saga), ‘kip-çooh’ (legend), ‘nımah’ (fairy tale) and ‘çayzan-çooh’ (legends about chaizans) corresponding to the epic type on historical characters and other epic types are important as they include reflections of social and political life and the relevant term appeared in the works of oral literature. In this manner, the study aims to explain the role of this term in Turkic language and old Turkic political history. Finally, the context-based use of the term within the context of Khakassian oral literary works would be exemplified by means of scripts by considering similarities and/or differences in the world of substances.

Keywords:

Ancient Turks, Yenisei Kyrgyzs governmental titles, Khakas folk literature, chaizan,

PDF

___

AKTAŞ, Erhan (2016). Hakas Destan Geleneği ve Kahramanları, Konya: Kömen Yay.
ALIMOV, Rysbek (2010). “Bugünkü Kırgızcada Bir Hayalet Kelime: Aco”. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu bildirileri, Ankara, 43-49.
ARIKOĞLU, Ekrem (2005); Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yay.
AYDIN, Erhan (2007). “Eski Türk Yazıtlarındaki Kırgız Seferleri Üzerine Notlar”. Sibirische Studien Band 2, Nummer 1, 41-64.
AYDIN, Erhan (2015). Yenisey Yazıtları, Konya: Kömen Yay.
BASKAKOV, N.A. – TOŞAKOVA, T.M. (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’, Moskva: OGIZ
BUTANAYEV, V. Ya. – BUTANAYEVA, İ.İ. (2007). Yenisey Kırgızları Folklor ve Tarih (akt. Yaşar Gümüş), İstanbul: Ötüken Neşr.
BUTANAYEV V.Ya. – BUTANAYEVA İ.İ. (2008). Mir Hongorskogo (Hakasskogo) Fol’klora, Abakan: İzdatel’stvo Hakasskogo Gosudarstevennogo Universiteta im. N.F. Katanova.
BUTANAYEV, V. Ya. – BUTANAYEVA, İ.İ. (2010). Mı Rodom iz Hongoraya Hakasskie Mifı, Legendı i Predaniya, Abakan: OOO Kooperativ Jurnalist.
BUTANAYEV, V. Ya. (1999). Hakassko-Russkiy İstoriko-Etnografiçeskiy Slovar’, Abakan
BUTANAYEV, V. Ya. (t.y.). Hooray Attarı Hakasskie Liçnıe İmena.
BUTANAYEV, V. Ya. vd. (2008). Oçerki İstorii Hakasii (s drevneyşih vremen do sovremennosti), Abakan:
Chinese-English Dictionary (1988). Beijing: Shangwu Yin Shugan
ÇEBODAYEV, P.İ. (1992). İstoriya Hakasii (s drevneyşih vremen do kontsa XIX. v.), Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo
DİLEK, İbrahim (2007a). Altay Destanları II, Ankara: TDK Yay.
DİLEK, İbrahim (2007b). Altay Masalları, Ankara: Alp Yayınevi
DONUK, Abdülkadir (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul: TDAV Yay.
Dictionary of Official Titles in Imperial China (1985). Taipei: Southern Materials Center Inc.
EBERHARD, W. (1995). Çin Tarihi, Ankara: TTK Yay.
EBERHARD, Wolfram (1945). “Birkaç Eski Türk Ünvanı Hakkında”, Belleten, IX 35, 319-340.
GERELBADRAH, Jamsranjaviin (2002). XV-XVII Zuuni Mongoliin Noyod Yazguurtnii Zereg Devin Asundald, Ulanbaatar.
GÖMEÇ, Saadettin (2003). Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay.
GUMİLËV, L.N. (2002). Hunlar (çev. D. Ahsen Batur), İstanbul: Selenge Yay.
GÜLTEK, Vedat (2004). Bilim ve Sanat Rusça-Türkçe Sözlük, Ankara: Bilim ve Sanat Yay.
GÜRSOY-NASKALİ, Emine (2015). Altay Destanı Maaday Kara, İstanbul, YKY Yay.
GÜRSOY NASKALİ, Emine – DURANLI, Muvaffak (haz.) (1999). Altayca-Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay.
GÜRSOY NASKALİ, Emine –BUTANAYEV, V. Ya. (vd.) (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara, TDK Yay.
Hakas Nımahtarı (1964). Abakan: Hızılçardağı Kniga İzdatelstvozınıŋ Hakasiyadağı Pölii.
KALAN, Ekrem (2008). Cungar Hanlığı’nın Siyasî Tarihi, Ankara: TTK Yay.
KARATAEV, Oljobay (2002). “Eski Türk Devrindeki Kırgız Etnik İsimleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. II, Yeni Türkiyey Yay., 377-385.
KARAYEV, Ömürkul (2008). Türkler ve Kağanlıkları (çev. Dr. Mustafa Kalkan), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
KASKARAKOVA, Z. Ye. (2007). Omonimı v Hakasskom Yazıke, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
KASKARAKOVA, Z. Ye. (2009). Hakas Tĭlĭnĭŋ Omonimner Söstĭgĭ Slovar’ Omonimov Hakasskogo Yazıka, Ağban: Hakas Kniga İzdatel’stvozı.
KASKARAKOVA, Z.E. (2007). Omonimı v Hakasskom Yazıke, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
KILDIROĞLU, Mehmet (2013); Kırgızlar ve Kıpçaklar IX. asrın ikinci yarısından XVI. asra kadar Kırgızlar ve Kıpçakların etno-siyaset ilişkileri, Ankara: TTK Yay.
KIZLASOV, L.R. (1993). İstoriya Hakasii (s drevneyşix vremen do 1917), Moskva: Nauka.
KIZLASOV, L.R. (1994). “Hakasların Hükümdarlık Ünvanı ‘Ajo’ ve Yenisey Runik Yazılarının Kullanıştan Kaldırılması Zamanı Hakkında” (çev. Ahat Salihov-Gülcemal Alhanlıoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi S. 88, 49-51.
KİLLİ YILMAZ, Gülsüm (2013). Hakas Destanları 4 Altın Taycı, Ankara, TDK Yay.
KUNER, N.V. (1951). “Novıe Kitayskie Metarialı po Etnografii Kırgızov (Hakasov) VII-VIII vv. n.e.”, Uçyonıe Zapiski Vıp. 2, 3-16.
LESSING, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük 2 O-C (Z) (çev. Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yay.
Mathews’ Chinese-English Dictionary (2000). Cambridge-Massachusetts: Harvard Uni. Press.
RADLOFF, W. (1994). Sibirya’dan 2, İstanbul: MEB Yay.
ROUX, Jean-Paul (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık, İstanbul: Kabalcı Yay.
RYBATZKİ, Völker (2000). “Titles of Türk and Uighur Rulers in the Old Turkic Inscriptions”, Central Asiatic Journal, Vol. 44, II, 205-292.
RYBATZKİ, Völker (2006). Die Personennamen und Titel der Mittelmongolischen Dokumente Eine lexikalische Untersuchung, Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies.
SOMUNCUOĞLU, Anar (2002). “Tuva (Tıva) Cumhuriyeti”, Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Yeni Türkiye Yay., 160-172.
SUBRAKOVA, O.V. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’ Xakas-Orıs Söstĭk, Novosibirsk: Nauka.
SÜMER, Faruk (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I, İstanbul: TDAV Yay.
ŞİRİN USER, Hatice (2006). “Eski Türkçe’de Bazı Unvanların Yapısı Üzerine”, Bilig S. 39, 219-238.
ŞİRİN USER, Hatice (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yay.
TAŞAĞIL, Ahmet (2012). Göktürkler I-II-III, Ankara: TTK Yay.
TAŞAĞIL, Ahmet (2016). Eski Türk Boyları Çin Kaynakları Göre (MÖ III-MS X. Asır), İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
TEKİN, Talat (1988). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, İstanbul: Simurg Yay.
TEKİN, Talat (1998). Orhon Yazıtları Bilge Kağan, Kül Tigin, Tunyukuk, İstanbul: Simurg Yay.
TOGAN, İsenbike – KARA, Gülnar – BAYSAL, Cahide (2006). Çin Kaynaklarında Türkler Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), Ankara: TDK Yay.
TROYAKOV, P.A. (2007). Mifı i Legendı Hakasov, Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
UNGVİTSKAYA, M.A. – MAYNOGAŞEVA, V. Ye. (1972). Hakasskoe Narodnoe Poetiçeskoe Tvorçestvo, Abakan: Hakasskoe Otdelenie Krasnoyarskogo Knijnogo İzdatel’stva.
UYSAL, Yavuz (2014). Hakas Masalları (İnceleme-Metin), (yayımlanmamış doktora tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
YAMAYEVA, Ye. Ye. (1999). “Cayzanın Yargısı Altay Türklerinin Eski Gelenekleri” (akt. İbrahim Dilek), Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, 183-204.