TUVA DESTANLARINDA KULLANILIP TUVACA SÖZLÜKLERDE BULUNMAYAN SÖZCÜKLER

Güney Sibirya Türk topluluklarından biri olan Tuvaların zengin bir sözlü geleneği vardır. Tuvalar, 1930'dan itibaren kendi dillerini yazı dili olarak kullanmaya başlamışlardır. Bu çalışmada, Tuva destanlarında kullanılmış olan, ancak Tuva yazı dilini temsil eden sözlüklerde yer almayan sözcükler ele alınmıştır. Böylece, sözlüklerde bulunmayan bu sözcükleri ortaya koymak amaçlanmıştır. Ayrıca, Tuva yazı dilinin halk edebiyatı ürünleri ile ilişkisi üzerinde de durulmuştur. Makalenin giriş bölümünde Tuva destanları ve bu konudaki yayımlar hakkında genel bir bilgi verilmiş ve incelemenin yöntemi açıklanmıştır. Ardından, bu sözlü gelenek ürünlerinin söz varlığı ile yazı dili arasındaki ilişki üzerinde durulmuştur. Son olarak, destanlardan tespit edilen bu sözlerin genel bir değerlendirilmesi yapılmış ve bu sözler alfabetik olarak sıralanarak açıklanmıştır. İnceleme, destan metinlerindeki söz varlığı ile yazı dili sözlüklerinin karşılaştırılması suretiyle yapılmıştır. Tuva yazı dili ile halk edebiyatı ürünlerinin söz varlığı arasında yakın bir ilişki vardır. Sözlü edebiyat ürünleri, yazı dilinin oluşum sürecinde önemli birer kaynak olarak kullanılmıştır. Bu nedenle bu ikisi arasındaki ilişki incelemeye değer görülmüştür. İnceleme neticesinde, sözlüklerde bulunmadığını tespit ettiğimiz bu sözlerin önemli bir kısmının Tuva-Moğol dil ilişkilerine dayandığı görülmüştür. Sözcüklerin bir kısmı da lehçeler arası ödünçleme ürünüdür. Sözlü gelenek içerisinde aktarılan bu metinlerin doğasına bağlı olarak, arkaikleşme de diğer bir önemli sebeptir.

Anahtar Kelimeler:

Tuva Türkçesi, Tuva destanları, söz varlığı, sözlü gelenek, yazı dili

WORDS USED IN TUVAN EPICS BUT DO NOT EXIST IN TUVAN DICTIONARIES

Tuvans, one of the Turkic communities of the southern Siberia, have a rich oral tradition. Tuvan people started to use their own language as a written language in 1930. In this study, the words that are used in Tuvan epics but do not exist in dictionaries which represent the vocabulary of Tuvan written language have been analysed. Thereby, it is aimed to reveal these words which can not be found in dictionaries. In addition, the relationship between Tuvan folk literature and written language is also elaborated. In the introduction of the study, a general information about Tuvan epics and relevant publications is given and method of the study is explained. Then, the relationship between vocabulary of these oral narratives and written language is mentioned. Finally, the words from epics are overviewed and then they are explained in alphabetical order. The analysis has been made by comparing the vocabulary in the epics with the written language dictionaries. There is a close relationship between the Tuvan written language and the vocabulary of folk literature. Oral literature has been used as an important resource in the formation process of written language. Therefore, the relationship between the two is deemed worthy of examination. As a result of the examination, it is seen that a significant part of those words which could not be found in dictionaries are based on Tuva-Mongol language contacts. And some of the words are based on borrowings from other Turkic dialects. Depending on the nature of these texts conveyed in the oral tradition, archaicism is another fundamental reason for not existing in dictionaries.

Keywords:

Tuvan Language, Tuvan epics, vocabulary, oral tradition, written language,

PDF

___

Aça, Mehmet (2007). "Destan ve Masal Anlatımı ile Ortamını Belirleyen İnanışlar Nelerdir?". I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, 9-15 Nisan 2006 Çeşme-İzmir, Bildiri Kitabı I (Ed. Fikret Türkmen-Gürer Gülsevin). Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü.
Anderson, Gregory D. S. ve Harrison K. D. (2003). Tuvan Dictionary. München: LINCOM Europa.
Arıkoğlu, Ekrem (2002). "Tuva’nın XX. Asır Siyasi Tarihi", Güzel, H. C., Çiçek, K., Koca, S. (Editörler). Türkler 20. C. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 173-179.
Arıkoğlu, Ekrem (2007). "Tuva Türkçesi", Ercilasun, Ahmet Bican (Ed.). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem (2012). "Tuva Türkçesinde Moğolcadan Alınan Unsurların Ses Bilgisi Açısından Durumu". Dil Araştırmaları. 11, 17-36.
Arıkoğlu, Ekrem ve Borbaanay, Buyan (2007). Tuva Destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem ve Kuular, Klara (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Başgöz, İlhan (1998). "Dede Korkut Destanında Epitetler". (Çev. Nebi Özdemir). Milli Folklor. 5/37, 23-35.
Caferoğlu, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Darıma, O. K.-Ç. (haz.) (1971). Maŋnaynıŋ Tooldarı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Darıma, O. K.-Ç. (haz.) (1972). Demir-Şilgi A'ttıg Tevene-Möge, Tıva Tooldar. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Darıma, O. K.-Ç. (haz.) (1980). Baazanaynıŋ Tooldarı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Dorju, M. D. (2011). Tıva Dıldın Dialekt Slovarı (Dialektologiçeskiy Slovar Tuvinskogo Yazıka). Kızıl: Tıvanın Gumanitarlıg Şinçilelder İnstitudu.
Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lügâti't-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ergun, Metin ve Aça, Mehmet (2004). Tıva Kahramanlık Destanları I. Ankara: Akçağ Yayınevi.
Ergun, Metin ve Aça, Mehmet (2005). Tıva Kahramanlık Destanları II. Ankara: Akçağ Yayınevi.
Gabain, A. Von. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). (5. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gatsak, V. M. (Ed.) (1997). Pamyatniki Folklora Narodov Sibiri i Dal'nego Voctoka, Tuvinskie Geroiçeskie Skazaniya. Novosibirsk: Nauka.
Gürsoy-Naskali, Emine ve Duranlı, Muvaffak (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gürsoy-Naskali, Emine, vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
İshakov, F. G. ve Pal'mbah A. A. (1961). Grammatika Tuvinskogo Yazıka - Fonetika i Morfologiya. Moskva: İzdatel'stvo Vostoçnoy Literaturı.
Khabtagaeva, Bayarma (2009). Mongolic Elements in Tuvan. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
Koç, Kenan, vd. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
Koçoğlu, Vildan (2008). "Tuva Türklerinin Kullandıkları Alfabeler ve Bazı İmla Özellikleri". Turkish Studies. 3/7, 442-456.
Lessing, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Monguş, D. A. (Ed.) (2003). Tolkovıy Slovar' Tuvinskogo Yazıka I/Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı I. Novosibirsk: Nauka.
Monguş, D. A. (Ed.) (2011). Tolkovıy Slovar' Tuvinskogo Yazıka II/Tıva Dıldıŋ Tayılbırlıg Slovarı II. Novosibirsk: Nauka.
Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar'. Leningrad.
Necip Necipoviç, Emir (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ong, Walter J. (2010). Sözlü ve Yazılı Kültür-Sözün Teknolojileşmesi. İstanbul: Metis Yayınları.
Orus-ool, S. M. (Ed.) (1990). Tıva Maadırlıg Tooldar I. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Orus-ool, S. M. (Ed.) (1993). Alday Buuçu, Tıva Ulustuŋ Maadırlıg Tooldarı II. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Orus-ool, S. M. (Ed.) (1994). Dalay-Baybıŋ Haan, Baazaŋaynıŋ Maadırlıg Tooldarı. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Orus-ool, S. M. (Ed.) (1995). Boktu-Kiriş, Bora Şeeley. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Orus-ool, S. M. (Ed.) (1996). Arı-Haan, Tıva Ulustuŋ Maadırlıg Tooldarı V. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Orus-Ool, S. M. (2001). Tuvinskie Geroiçeskie Skazaniya (Tekstologiya, Poetika, Stil), Moskva.
Ölmez, Mehmet (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen - Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
Özbek, Emin Erdem (2016). Tuva Destanlarının Söz Varlığı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Palmbah, A. A. (Ed.) (1955). Tuvinsko-Russkiy Slovar'. Moskova: Gosudarstvennoe İzdatel'stvo İnostrannıh i Natsionalnıh Slovarey.
Räsänen, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki.
Rassadin, V. İ. (1980). Mongolo-Buryatskiye Zaimstvovaniya v Sibirskih Tyurkskih Yazıkah. Moskva: İzdatelstvo Nauka.
Sarıg-ool, S. A. (Ed.) (1947). Tıva Ulustuŋ Tooldarı. Kızıl: Tıva Oblastıŋ Nom Ündürer Çeri.
Sat, Ş. Ç. (1987). Tıva Dialektologiya. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar' Tyurkskih Yazıkov (Obshetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glasnıye). Moskva: İzdatel'stvo Nauka.
Somuncuoğlu, Anar (2002). "Tuva Cumhuriyeti", Güzel, H. C., Çiçek, K., Koca, S. (Editörler). Türkler 20. C. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 160-172.
Tatarintsev, B. İ. (1970). "O nekotornıh gruppah Mogolizmov v yazıke Tuvinskogo folklora (na materiale skazok i geroiçeskih skazaniy)". Uçeniye Zapiski, XIV, 174-188. [Tatarintsev, B. İ. (2009). İzbrannıe Nauçnıe Trudnı. Kızıl, 68-82.]
Tatarintsev, B. İ. (1976). Mongolskoe yazıkovoe vliyanie na Tuvinskuyu leksiku. Kızıl: Tuvinskoe Knijnoe İzdatel'stvo.
Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy Slovar Tuvinskogo Yazıka I. Novosibirsk: Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2002). Etimologiçeskiy Slovar Tuvinskogo Yazıka II. Novosibirsk: Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2004). Etimologiçeskiy Slovar Tuvinskogo Yazıka III. Novosibirsk: Nauka.
Tatarintsev, B. İ. (2008). Etimologiçeskiy Slovar Tuvinskogo Yazıka IV. Novosibirsk: Nauka.
Tekin, Talât (2010). Orhon Yazıtları. (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tenişev, E. R. (1968). Tuvinskko-Russkiy Slovar'. Moskva: İzdatel'stvo "Sovyetskaya Entsklopediya".
Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tuna, Osman Nedim (1976). "Osmanlıcada Moğolca Kelimeler". Türkiyat Mecmuası. XVIII, 281-314.
Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Vasilyev, Yuriy (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü (Çev. Abdullah Taymas). (Birleştirilmiş 1. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.