AKSARAY EFSANELERİNİN TASNİFİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

: Halk edebiyatının anlatmaya dayalı türlerinden olan efsaneler; belirli bir yer, kişi ya da olay hakkında inanılarak anlatılan, genellikle olağanüstü özelliklere sahip, sanatsal üslup kaygısından yoksun kısa anlatılardır. Efsaneler; içinden çıktığı toplumun inancı, tarihi, değer yargıları, gelenek ve görenekleri, duyguları, umutları kısacası tüm kültürel unsurları hakkında bilgi veren halk ürünleridir. Efsanelerin en önemli özelliği, bir inanç sistemi içerisinde gelişip bu inanç sisteminin bir ürünü olmalarıdır. Günümüz dünyasında hızla gelişen teknolojinin sözlü kültür ürünlerine olumsuz etkisi, söz uçar yazı kalır sözüyle özetlenebilecek ürünlerin unutulması ihtimali ve değişen sosyolojik unsurlar; bu ürünlerin gelecek nesillere aktarılabilmesi için yazılı hale getirilmesini zorunlu kılmıştır. Derleme çalışması sonucu elde edilen metinlerin yazıya aktarılması ve anlamlandırılabilmesi için; bilimsel araştırmaların ilk aşaması olan tasnif çalışmalarının yapılması büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmalar ile efsanelerin tanımı, özellikleri daha iyi bir şekilde ifade edilip, diğer anlatım türleri içerisindeki konumu ve farklılıkları daha net görülebilmektedir. Ayrıca efsanelerin; konularına, mekânlarına, motiflerine, kahramanlarının özelliklerine göre sınıflandırılması, efsane türünün müstakil konumun belirlenmesi ve diğer türlerle farklı ve benzer yanlarının ortaya konulabilmesi açısından da oldukça önemlidir. Bu çalışmada; Aksaray ilinin coğrafi, tarihi ve kültürel açıdan önemine vurgu yapılarak şehrin, özelde efsane türü genel anlamda halk edebiyatının sözlü ürünleri bakımından önemi belirtilmiştir. Genel olarak efsane tanımları, yabancı ve yerli halk edebiyatı araştırmacılarının efsane tasniflerini üzerinde durularak, Aksaray’da derlenen ve yazılı kaynaklardan elde edilen 150 efsane metninin, bu akademik çalışmalar ışığında tasnifine yer verilmiştir. Tasnife tâbi tutulan Aksaray efsanelerinin genel değerlendirilmesi yapılmış, birtakım çıkarımlarda bulunulmuş ve son bölümde, her gruptan seçilen örnek efsane metinlerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

efsane, Aksaray efsaneleri, tasnif, Türk mitolojisi, Türk inanç sistemi

AN ASSESSMENT ON CLASSIFICATION OF AKSARAY LEGENDS

Being one of the oral narrative based types of folk literature, legends are short narratives told about a specific place, person, or event by the people who believed in them, consisted of extraordinary characteristics generally, and lacked artistic style. Legends are public products giving information about the belief, history, value judgements, traditions, emotions, hopes, in short, all the cultural elements of the society in which they are born. The most important feature of legends is that they develop within a belief system and then become its product. The negative effect of the rapidly developing technology in today’s world on oral culture products, the possibility of these products’ being forgotten as summarised in the proverb of words fly away, writings remain, and the changing sociological elements have made it compulsory to write down these products in order to be handed down to next generations. It is very important to conduct classification studies which are the first stage of scientific researches in order to write down and interpret the texts obtained through compilation study. These studies help to express the definition and characteristics of legends better and to see its place within other types and its differences in the type clearly. Moreover, classification of legends according to their subjects, places, patterns, and characteristics of their heroes is also highly important in terms of identifying the independent position of legend type, and putting forward its aspects which are different from and similar to other types. In this study, Aksaray’s significance specifically in legend type and generally in oral products of folk literature is expressed by highlighting the geographical, historical, and cultural importance of Aksaray province. Classification of 150 legend texts obtained from written sources and compiled in Aksaray in the light of these academic studies takes place in this study by mentioning definitions of legend in general and the definitions of legend by foreign and native folk literature researchers. Overall evaluation of the Aksaray legends, whose classifications take place in this study, was conducted, some inferences were made, and in the last section sample legend texts selected from groups were presented.

Keywords:

Legend, Aksaray legends, classification, Turkish mythology, Turkish belief system,

PDF

___

ALPTEKİN, Ali Berat (2014). Efsane ve Motifleri Üzerine. Ankara: Akçağ.
AYDOĞAN, Tuğba (2018). Aksaray Efsaneleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aksaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BEYDİLİ, Celal (2003). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayın.
BORATAV, Pertev Naili (2012). Türk Mitolojisi (Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi). (Çev.:R. Özbay), Ankara: BilgeSu.
BORATAV, Pertev Naili (2014). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Bilgesu.
ÇORUHLU, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
DAĞLI, Ahmet (2012). "Dini Şahsiyetler Etrafında Anlatılan Efsanelerin Birleştirilmesi Üzerine". Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2012, 1(1), 41-53.
ERGUN, Metin. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi (Cilt 1). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
GÜL, Mustafa Fırat (2014). Aksaray Azm-i Millî T.A.Ş. Aksaray: Aksaray Belediyesi.
GÜLTEPE, Necati (2015). Türk Mitolojisi - Yeni Araştırmalar Işığında. İstanbul: Resse Yayınları.
OCAK, Ahmet Yaşar (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ORAL, M. Zeki (2014). "Aksaray'ın Tarihi Önemi ve Vakıfları". Mütefekkir, 2014, (2), 221-248.
ÖGEL, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ÖZDEMİR, Mehmet (2013). "Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Bir Yüce Dağ: Halbaba". Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 2013, 141-163.
PEKER, Selçuk (2015). Mezar ve Türbelere Kült Merkezli Bir Bakış (Aksaray Örneği). Konya: Kömen.
ROUX, Jean-Paul (2011). Eski Türk Mitolojisi. (Çev.:M. Y. Sağlam) Ankara: BilgeSu.
SAKAOĞLU, Saim (1980). Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
SEYİDOĞLU, Bilge (1985). Erzurum Efsaneleri (Erzurum'da Belli Yerlere Bağlı Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerine Bir İnceleme). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
TANYU, Hikmet (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
URAZ, Murat (1994). Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
USLU, Bahattin (2016). Türk Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları.