YESEVÎ HİKMETLERİNİN METİN VE BAĞLAM ÖZELLİKLERİ AÇISINDAN ALEVÎ-BEKTAŞÎ NEFESLERİNE ETKİSİ ÜZERİNE

Ahmet Yesevî, özellikle göçer halde ve sözlü kültürün hâkimiyetinde yaşayan Türk boylarına İslamiyet'i anlatması ve dini-tasavvufi Türk edebiyatının temellerini atmasıyla öne çıkan bir şahsiyettir. Din ve tasavvuf kaynaklı olarak sistemli hale getirdiği fikirlerini "hikmet" adını verdiği şiirlerle dile getiren Ahmet Yesevî, Orta Asya Türk kültüründe "hikmet" söyleme geleneğini oluşturmuştur. Bölgede günümüz Kazak, Kırgız, Özbek ve Türkmen boylarından bazılarında Yesevî'ye ait "hikmetler" geleneksel bir şekilde söylenmekte ve aktarılmaktadır. Orta Asya Türkleri arasında oldukça etkin bir rol üstlenmiş olan Yesevî'nin, Anadolu Türkleri ve kültürü üzerinde de etkili olduğu bilinmektedir. Batıya hareket eden Türk boylarıyla birlikte Anadolu'ya taşınan Yesevîlik, bu bölgede varlığını farklı zümrelerde devam ettirmiştir. Bu bakımdan Anadolu'da ortaya çıkan tarikatların inanç ve ayin yapısına yakından bakıldığında önemli bir kısmının Yesevîlik tesiriyle oluştuğu görülür. Orta Asya'da Yesevî dervişlerinin söylediği ve aktardığı "hikmetler" Anadolu ve daha sonra Balkanlarda yayılma imkânı bulan din ve tasavvuf konulu şiirlerin oluşumuna kaynaklık etmiştir. Kısacası Ahmet Yesevî, hem fikri hem de edebi boyutuyla Anadolu'daki tasavvuf kültürünün oluşumunda etkin bir rol oynamıştır. Bu makale, Yesevîlik etkisiyle oluşmuş ya da Yesevîlik unsurlarını güçlü bir şekilde yaşatan Bektaşîlikteki "nefes" adı verilen şiirlerin oluşumunda Yesevî hikmetlerinin rolünü araştırmaktadır. Diğer bir ifade ile makale, Yesevî dervişlerinin "hikmet" olarak adlandırdığı şiirlerin Bektaşî nefeslerinin oluşumuna hangi açılardan etki ettiğini ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Hikmet ve nefes geleneklerinin mukayeseli bir şekilde irdelendiği makalede mevcut bilgiler ışığında hikmet ve nefeslerin bağlam ve metin özelikleri üzerine tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan inceleme sonunda icracı ve icra ortamı gibi bağlam özellikleriyle hikmetlerin nefesler üzerinde etkili olduğu görüldüğü gibi, nefeslerin metin boyutuyla da Yesevî hikmetlerinin tesiri altında olduğu tespit edilmiştir.

Upon the Effect of the Yesevî "Hikmet"s on the Alevi-Bektashi "Nefes" in Terms of Text and Context Features

Ahmet Yesevî is prominent figure especially with his efforts to teach Islam to the Turkish tribes who were nomads and under the thumb of oral culture, and laying the foundations of Sufi Literature. Ahmet Yesevî who expressed his systematized religious and sufistic feelings with the help of the poems which he called "Hikmet" created a tradition of singing Hikmet in Central Asian Turkish Culture. In some of the Kazakh, Kyrgyz, Uzbek and Turkmen tribes in this region, Hikmets that belong to Yesevî are still being sung and conveyed traditionally. It is believed that Ahmet Yesevî who played quite efficient role among the Central Asian Turks was also influential on Anatolian Turks and their culture. Moving to Anatolia with the Turkish tribes who immigrated towards to the West, Yesevî continued his existence in different groups in this region. In respect to this, when we take a closer look at the religious ceremonies and beliefs of the Sects which showed up in Anatolia, we can see they came into existence with the effects of Yesevî philosophy. The Hikmets which were sung and conveyed by Yesevî Dervishes in the Central Asia formed a basis for the religious and sufistic poems later that found a chance to spread into Anatolia and the Balkans. To be brief, Ahmet Yesevî played an effective role in the emergence of the Sufi culture in Anatolia with its intellectual and literary aspects. This article investigates the role of the Yesevî Hikmets in the formation of poems called "Nefes" in Bektashism which were formed under the effect of Yesevî philosophy or carried the components of this philosophy. In other words, this article aims to reveal from which aspects the poems, which Yesevî Dervishes called "Hikmet", effected "the Nefes poems of Bektashi". In the article, the findings and assessments on the text and context properties of the Hikmet and Nefes poems have been brought out in the light of available information by comparing the Hikmet and Nefes traditions. At the end of the investigations, it has been determined that the Hikmets have effects on the Nefes poems in terms of the features of their performer and performing setting; moreover, the Nefes poems are under the influence of the Hikmets with regards to text properties.

___

Akın, Bülent. Zâkirlik Geleneğinin Değişen Ya- ratım ve İcra Ortamı Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi, Ankara: Barış Kitap, 2016.
Atalay, Besim. Bektaşîlik ve Edebiyatı, İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
Bennigsen, Alexandre ve Chantal Lemerciler- Quelquejay. Sûfi ve Komiser: Rusya'da İslâm Tarikatları, Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
Bice, Hayati. Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî, Ankara: Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme-Araştır- ma Dizisi, 2016.
Bodrogi, Kristina Kehl. Kızılbaşlar/Aleviler: Anadolu'da Yaşayan Ezoterik Bir İnanç Top- luluğu Üzerine Araştırma, Çeviren: Oktay Değirmenci ve Bilge Ege Aybudak, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Anka- ra: Akçağ Yayınları, 1999.
Dundes, Alan. "Doku, Metin ve Konteks", Çevi- ren: Metin Ekici, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar, Ankara: 2003, Millî Folklor Yayınları, 67-90.
Duymaz, Ali; Aça, Mehmet; Şahin, Halil İbra- him. "Balıkesir Yöresi Çepni ve Tahtacıla- rında Kamberlik Geleneği", Alevîlik Araştır- maları Dergisi, 2, (Kış 2011): 41-57.
Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri, Ankara: Geleneksel Yayınları, 2004.
Eraslan, Kemal. Dîvân-ı Hikmet'ten Seçmeler, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın- ları, 1983.
Ersal, Mehmet. "Alevî Cem Zâkirliği: Battal Dal- kılıç Örneği", Alevilik-Bektaşilik Araştırma- ları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2009: 188-205.
Eyüboğlu, İsmet Zeki. Alevi-Bektaşî Edebiyatı, İstanbul: Der Yayınları, 1991.
Güzel, Abdurrahman. Ahmed Yesevî'nin Fakr- nâme'si Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Öncü Basımevi, 2008.
Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasav- vıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1981.
Mélikoff, Iréne. Uyur İdik Uyardılar Alevilik- Bektaşîlik Araştırmaları, Çeviren: Turan Alptekin, İstanbul: Demos Yayınları, 2009.
Noyan, Bedri. Bütün Yönleriyle Bektaşîlik ve Alevîlik, Cilt II, Ankara: Ardıç Yayınları, 1999.
Ocak, Ahmet Yaşar. Türkiye'de Tarihin Saptı- rılması Sürecinde Türk Sûfîliğine Bakışlar: Ahmed-i Yesevî, Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Velî, Ahîlik, Alevîlik-Bektaşîlik (Yaklaşım, Yöntem ve Yo- rum Denemeleri), İstanbul: İletişim Yayınla- rı, 2012.
Oğuz, M. Öcal. "Bektaşîlik Kontekstinde Halk Şiiri", Millî Folklor, 43, Güz: 1999, 3-6.
Özkırımlı, Atilla. Alevîlik-Bektaşîlik ve Edebiya- tı, İstanbul: Cem Yayınevi, 1985.
Öztelli, Cahit. Bektaşî Gülleri: Alevi-Bektaşî Şi- irleri Antolojisi, İstanbul: Özgür Yayınları, 1997.
Şahin, Halil İbrahim. Karyağdı Baba (Eyüp/ İstanbul) Bektaşî Tekkesi Postnişini Hafız Baba ve Divanı Üzerine Bir İnceleme, Anka- ra: Altınpost Yayıncılık, 2013.
Şahin, Halil İbrahim. "Ritüel ve Kutsal Anlatı İlişkisi Bağlamında Balıkesir Çepnilerinin Cem Törenlerindeki "Miraçlama"lar Üzerine Bir Değerlendirme", Millî Folklor, 105, Ba- har: 2015, 99-110.
Tatçı, Mustafa. İşitin Ey Yârenler - Yunus Emre Yorumları -, İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
Yaman, Ali. Orta Asya'dan Anadolu'ya Yesevîlik, Alevilik, Bektaşîlik, Ankara: Elips Kitap, 2006a.
Yaman, Ali. Allahçılar/Orta Asya'da Yesevilik Kızılbaş Türkler Laçiler, İstanbul: Nokta Ki- tap, 2006b.