KARNAVALESK BİR İMGELEMİN TAŞIYICISI OLARAK BEKTAŞİ MİZAHI

Fıkraları aracılığıyla kutsalı dünyevileştiren, otoriteyi bayağılaştıran, tabu sayılan tutum ve davranışları olağanlaştıran Bektaşi tipi, tüm bunları coşkun, neşeli ve çoğu zaman "zındık"lığa varabilen karnavaleks bir ruh hâliyle gerçekleştirir. Barındırdığı karnavaleks unsurlarla olağandışını olağanlaştırarak terse dönmüş dünyanın bir yorumunu sunan Bektaşi, yaratılan bu karşı-düzenin daha da belirginleştirilmesi adına groteskin aykırılık, karşıtlık, saçmalık, kabalık içeren sivriltilmiş imgelerinden ve dilinden de yararlanmayı ihmal etmez. Bu perspektiften ele alındığında halk kültürünün birçok unsuru gibi Bektaşi tiplemesi ve bu tipleme etrafında oluşturulan fıkraların da temelde grotesk ve karnavalesk bir imgelemin taşıyıcısı olduğu söylenebilir. Bektaşi'yi her türden sahneye yerleştiren halk, onun sayesinde hem din ve inançla ilgili meseleleri daha anlaşılır, daha algılanabilir seviyelere çekmiş hem de ortodoksi düalist yaklaşımların yarattığı aşkın olanla ile insan doğası arasındaki uçurumu kapatmaya çalışmıştır. Fıkralardaki bu tavır, insanı davranışlarında özgür kılarak onun tanrısal özünü farklı yollardan keşfetmesine yardımcı olur. Bu çerçevede Bektaşi fıkraları, sanat kuramının önemli bir bölümünü kapsayan ve kutsiyet atfedilen olgu, olay, varlık ve kurumların maskesinin alaycı bir retoriğe sahip yarı ciddi-yarı komik türler vasıtasıyla düşürülüp sıradanlaştırılması temel ilkesine dayanan "karnavallaşmış edebiyat"ın bir örneği olarak ele alınabilir. İşte bu temel savlardan hareketle çalışmamızda, öncelikle Bektaşi'yi karnavalesk ve grotesk imgelemin taşıyıcısı bir tip olarak algılamamıza sebep olan sosyal, kültürel ve politik arka plan üzerinde durularak tarihsel ve toplumbilimsel eleştiri çizgisinde bir takım tespitler yapılacak daha sonra Bektaşi mizahının karnavalesk doğasını ortaya koyacak çeşitli çözümlemelere yer verilecektir.

Bektashi Humor as the Bearer of a Carnivalesque İmagination

Bektashi who pulls down the supreme, vulgarizes the authority, normalizes the taboos through jokes in a ebullient, cheerful and carnivalesque way. While Bektashi offers us a rewiew of "world turned upside down" by means of the jokes, he especially takes advantage of a grotesque language and carnivalesque images which include contradiction, contrast, nonsense, vulgarity. Taken from this perspective, Bektashi character and its jokes can be consider the bearer of carnivalesque and grotesque imagination. So, the secret of the Bektashi humor which queries taboo issues by way of a grotesque language and images in a carnivalesque way is to has a collective smile which can embrace everyone. Those who situate Bektashi on all kinds of stage make complex religious and faith-related issues clear, detectable and understandable. İn this way they can also close the gab between transcendental being and human nature under favour of this imagined character and his jokes. In this framework the Bektashi jokes can be considered as an example of carnivalizationed literature which includes important part of art theory that based on the principle of unmasking sanctity attributed event, beings, institutions through seriocomic genres. Here's, in this article firstly will be focused on social, cultural and political backgrounds which led us to perceive Bektashi as the bearer of carnavalesque imagination in the historical and sociological critique line and then will be try to analyze the carnivalesque nature of the Bektashi humor.

___

And, Metin. Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, An- kara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1977.
Bahtin, Mihail. Dostoyevski Poetikasının Sorun- ları, (Çev. Cem Soydemir), İstanbul: Metis Yayınları, 2004.
Bahtin, Mihail. Rabelais ve Dünyası, (Çev.Çiçek Öztek) İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005.
Boratav, Pertev Naili, Folklor ve Edebiyat Cilt II, İstanbul Adam Yayınları, 1982
Cevizci, Ahmet (2. Baskı). Felsefe Sözlüğü, Anka- ra: Paradigma Yayınları, 1999.
Cimcoz, Sinâ. Adamın Biri Bir Gün, İstanbul: Geçit Kitabevi, 2000.
Eagleton, Terry (4. Baskı). Edebiyat Kuramı (Giriş), (Çev. Tuncay Birkan), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara: Gece Yayınları, 1991.
Ellul, Jacques (3. Baskı). Sözün Düşüşü, (Çev. Hüsamettin Arslan), İstanbul: Paradigma Yayınları, 2012.
Foucault, Michel. Cinselliğin Tarihi (çev. Hülya Uğur Tanrıöver), İstanbul: Ayrıntı Yayın- ları, 2007.
Holland, Agnieszka (Yönetmen). Copying Beetho- ven (Film), 2006.
Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar, İstanbul: Cem Yayınevi, 1993.
Melikoff, Irene (7. Baskı). Hacı Bektaş: Efsane- den Gerçeğe, İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, 2010.
Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
Öğüt-Eker, Gülin. İnsan Kültür Mizah İnsanlık Tarihinde Mizahın Serüveni: Felsefi Bir Problem Olan Mizahtan Eğlence Endüstri- sinde Tüketim Nesnesi Mizaha, Ankara: Grafiker Yayınları, 2009.
Özdemir, Nebi. Türk Eğlence Kültürü, Ankara: Akçağ, 2005.
Özdemir, Nebi. "Mizah, Eleştirel Düşünce ve Bil- gelik: Nasreddin Hoca", Milli Folklor, Yıl: 22, Sayı: 87, 2010, s. 27-40.
Tanburoğlu, Özgür. Dünyevi ve Kutsal: Modern- lerin Maneviyat Arayışları, İstanbul: M e t i s Yayınları, 2008.
Tuğrul, Saime. Edebi Kutsal, Ezeli Kurban, İs- tanbul: İletişim Yayınları, 2010.
Yıldırım, Dursun. Türk Edebiyatında Bektaşi Tipine Bağlı Fıkralar (İnceleme Metin), Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Folklor Araş- tırma Dairesi Yayınları, 1976.