KADRİYE TÜRKAN

Türk masallarında mimari: Hamam ve işlevleri

İnsanoğlunun başlıca yaşam kaynaklarından olan su, başlangıçta “su kültü” çerçevesinde kendisinden korkulan ve saygı gösterilen tabiatın önemli bir parçası iken, sonrasında pek çok dinle birlikte İslâm dininde de temizlenme ve günahlardan arınma amacı ile kullanılan bir unsur hüviyetini kazanır. Bu dini gereklilik, dini yapıların yanında yer alan hamam kompleksi ile açıkça kendini gösterirken; hamamla birlikte, hamam etrafında güçlü bir geleneğin doğup gelişmesine de zemin hazırlar. Türklerde hamam çevresinde oluşan kültür, hamamın atasözlerinden, deyimlere; halk hikâyesi, efsane ve masallara kadar sayısız halk yaratmasında etkin rol oynamasını da kaçınılmaz kılar. Makalede, hamamın Türk masallarında kullanılma sıklığı açısından “hamamda yıkanma, hamamda çalışma, hamam yaptırıp haber alma, hamama toplayıp işaret arama, hamam vasıtasıyla tuzağa düşürme, hamamda doğum, gizlenmek için hamama dönüşme, hamamda yıkanarak şekil değiştirme, hamamda tedavi, hamamda kız beğenme, gelin hamamı” olmak üzere üstlendiği fonksiyonlar, on bir ana başlık altında değerlendirilecektir.

Architecture in the Turkish fololk tales: Baths and functions

Water as one of the most important life sources of human kind was at the beginning a substance which people were afraid of and respected in respect to the “water cult.” In the later stages water, together with many religions become to be known as a substance for purification from the sins in the Islam religion as well. This religious necessity clearly show itself with the baths comlexes that are situated next to the religious buildings. This fact prepares a base for the birth and development of a strong tradition around the baths. The culture which is formed around the baths in Turks, makes the baths to play an active role in the many public creations from proverbs, to phrasal verbs, folk stories, legend and folk tales. In this article the functions of baths in relation to the frequency of use in the Turkish folk tales will be evaluated under eleven headings: Washing in the baths, studying in the baths, building baths and receiving news, gathering in the baths and looking for signs, trapping through baths, birth in the baths, going to baths for hiding, changing shape by washing in the baths, treatment in the baths, match-making in the baths and bride baths.

PDF

___

Abdülaziz Bey (2002), Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri (Haz: Kazım Arısan- Duygu Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Alangu, Tahir (2005), Billur Köşk Masalları, İstanbul: Dünya Yayıncılık.
Alkan, Ahmet Turan (1997), “Kadınlar Hamamında”, Altıncı Şehir, İstanbul: Ötüken Neşriyat, s. 60-65.
Alptekin, Ali Berat (2002), Taşeli Masalları, Ankara: Akçağ Yayınları.
Axundov, Ehliman (2005), Azerbaycan Nağılları IV. Cild, Bakü: Şark-Garb.
Baydemir, Hüseyin (2004), Özbek Halk Masalları İnceleme-Metin, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış doktora tezi).
Bayırlı, Ayşe (1997), Kıbrıs Halk Edebiyatından Örnekler, Konya: Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi. (Yayımlanmamış lisans tezi).
Boratav, Pertev Naili (2000), Tekerleme, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
Boratav, Pertev Naili (2001), Masallar-1- Uçar Leyli (Haz: M. Helimoğlu Yavuz), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
Boratav, Pertev Naili (2007), Zaman Zaman İçinde, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Çobanoğlu, Özkul (2003), Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Ankara: Akçağ Yayınları.
Deniz, Rasim (1996), Kayseri Masalları, Kayseri: Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları.
Dilek, İbrahim (2003), Altay Masalları, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eberhard, W. – P. Naili Boratav (1953), Typen Türkischer Volkmärchen, Wiesbaden.
Ekrem Mehmet Ali- Mehmet Ali Hilmiye (1985), Tepegöz/ Dobruca Masalları, Bükreş: Kriterion Kitabevi.
Erat, Birsen (1999), “Anadolu’da Türk Hamam Mimarisi”, Osmanlı/Kültür ve Sanat Cilt 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Evliya Çelebi (2004), Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul I. Cilt (Haz: Seyit Ali Karaman-Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Eyice, Semavi (1997), “Hamam/Tarih ve Mimari”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 15, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, s. 402- 430.
Faroqhi, Suraiya (2004), “Kentlerde Toplumsal Yaşam”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600–1914 C. 2, (Edt: Halil İnalcık- Donald Quataert), İstanbul: İstanbul Eren Yayıncılık.
Faroqhi, Suraiya (2005), Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla (Çev: Elif Kılıç), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Günay, Umay (1975), Elazığ Masalları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Hafız, Nimetullah (1985), Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri, Priştine.
Hassan, Hussin Shahbaz (1979), Kerkük Ağzı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış doktora tezi).
Hüseyin, Ziya (1973), Girne Kazası Templos Köyü Masalları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi. (Yayımlanmamış lisans tezi).
İpekten, Halûk (1996), Divan Edebiyatında Edebî Muhitler, İstanbul: MEB Yayınları.
Kafesci, Zehra (1997), Kıbrıs Masallarından Örnekler, Konya: Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi. (Yayımlanmamış lisans tezi).
Lady Montagu ( ), Türkiye Mektupları 1717- 1718 (Çev: Aysel Kurutluoğlu), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
Lüthi, Max (1996) [1909] “Halk Masallarında Yüzeysellik” (Çev: Gülay Mirzaoğlu), Milli Folklor, S. 29-30, s. 81- 90.
Lüthi, Max (1996) [1909], “Halk Masallarında Tek Boyutluluk” (Çev: Gülay Mirzaoğlu), Milli Folklor, S. 31-32, s. 147-151.
Makas, Zeynelâbidîn (2000), Türk Dünyasından Masallar, İstanbul: Kitabevi.
Ocak, Ahmet Yaşar (2003), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
Ögel, Bahaeddin (2000), Türk Kültür Tarihine Giriş III, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Özçelik, Mehmet (2004), Afyonkarahisar Masalları, Isparta: Fakülte Kitabevi.
Sakaoğlu, Saim (1983), Kıbrıs Türk Masalları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Sakaoğlu, Saim (2002a), Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Ankara: Akçağ Yayınları.
Sakaoğlu, Saim (2002b), “Afyonkarahisar Efsaneleri Üzerine” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C: IV, S: 1, s. 12-16.
Sakaoğlu, Saim (2003), 101 Anadolu Efsanesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
Sevilen, Muhittin (1990), Karagöz, İstanbul: MEB Yayınları.
Seyidoğlu, Bilge (1975), Erzurum Halk Masalları Üzerinde Araştırmalar, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Şimşek, Esma (2001), Yukarıçukurova Masallarında Motif ve Tip Araştırması I-II C., Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Thompson, Stith (1964), The Types of the Folktale, Helsinki.
Thompson, Stith (1966), Motif Index of Folk- Literature, Bloomıngton-London: Indıana Unıversıty Press.
Tuğrul, Mehmet (1946), Malatya’dan Derlenmiş Masallar, Ankara: Halk Bilgisi ve Halk Edebiyatı Yayımları.
Türkmen, Nihâl (1991), Orta Oyunu, İstanbul: MEB Yayınları.
Uzun Mustafa-Nurettin Albayrak (1997), “Hamam/ Kültür ve Edebiyat”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 15, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, s. 430- 433.
Yılmaz, Mehmet (1994), Kırgız Halk Masalları (Motif Index ve Tercüme), Erzurum, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
Zeynallı, Henefi, (2005), Azerbaycan Nağılları I. Cild, Bakü: Şark-Garb.