Türk halk tiyatrosunda hareket komiğine bağlı mizahi unsurlar

Karagöz, Ortaoyunu, Köy Seyirlik Oyunları ve Meddah anlatmalarındaki mizahî unsurlar, temel olarak “söz komiği” ve “hareket komiği”nden meydana gelmektedir. Türk halk tiyatrosundaki mizahî unsurlar üzerinde yapılan çalışmaların çoğunluğu anlatmalardaki söz komiği unsuru üzerinde durmaktadır. Hâlbuki hareket komiği, Türk halk tiyatrosundaki mizahî yapıyı ve gülmenin nasıl meydana geldiğini ortaya koymada söz komiği kadar önem taşımaktadır. Çünkü hareket komiği, çoğu zaman söz komiğini destekleme işlevine sahiptir, ancak bazı durumlarda gülmeyi yaratan temel yapıyı da oluşturmaktadır. Bu makalede; sırasıyla Karagöz, Ortaoyunu, Meddah ve Köy Seyirlik Oyunlarındaki hareket komiğine bağlı unsurlar örnekleri ile tespit edilerek gülme teorileri ile incelenmiş ve hareket komiğine dayalı unsurların Türk halk tiyatrosundaki yeri ve mizah yaratmadaki işlevi tartışılmıştır. Türk halk tiyatrosunda hareket komiğine bağlı unsurların, tipler ve tekerlemeler üzerinde yoğunlaştığı tespit edilmiştir. Ayrıca, hareket komiğine bağlı unsurların, çoğunlukla gülme teorilerinden “Uyumsuzluk” ve “Üstünlük” teorileriyle açıklanabilen bir yapıyla gülmeye neden oldukları, seyircide rahatlama şeklinde bir etki yaratarak gülmeyi meydana getiren durumlarda ise, söz komiğini destekleme işlevinin öne çıktığı ortaya koyulmuştur.

Humorous gestures in Turkish folk theatre

Humorous gestures in the theatric genres like shadow theatre Karagöz, middle play Orta Oyunu, dramatic village plays and the traditional storyteller Meddah, are mostly depend on “verbal humor” and “gesture humor”. Most of the studies on the humorous elements in the Turkish folk theatre focus on to the verbal humor in the narrations. However, gesture humor is as important as the verbal humor in determining the humorous structure in Turkish folk theatre and in defining how laughter occurs. Because gesture humor mostly has the function of supporting the verbal humor, however; in some cases it just forms the main structure of creating the laughter. In this article, humorous elements that belong to gesture humor in Karagöz, Orta Oyunu, dramatic village plays and, traditional storyteller Meddah are analyzed through the theories of humor by determining with its samples; besides the function and place of elements in gesture humor in Turkish folk theater is discussed. Eventually, it is found out that elements of gesture humor are observed abundantly in terms of types and rigmaroles. Additionally, it is put forward that elements of gesture humor end up laughter which can be identified by “conflict” and “superiority” theories and its function of supporting the verbal humor is generally observed when the laughter is occurred as a result of a relief.

PDF

___

And, Metin, 1977. Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu. Ankara, İş Bankası Yayınları.
And, Metin, 1985. Geleneksel Türk Tiyatrosu (Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri). İstanbul, İnkılap Kitabevi.
Artun, Erman, 2008. “Tarihsel Süreçte Değişen Geleneksel Tiyatromuz.” Halk Kültürü Tiyatrosu Sempozyumu, Yeditepe Üniversitesi, 25-27 Aralık 2008, İstanbul (http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/ erman_artun_tarihsel_surec_geleneksel_tiyatro. pdf) (02.03.2009).
Baltacıoğlu, Ismayıl Hakkı, 1969. “Karagöz, Tekniği, Estetiği.” Türk Dili Dergisi Yıl 18, Cilt XX, Sayı:215, ss. 621-624.
Bayrak, Mehmet, 2001. Halk Gülmecesi. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Bergson, Henri, 1997. Gülme. Çeviren: Mustafa Şekip Tunç, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Duru, Orhan, 1999. “Muhalif Oyun Karagöz.” Sanat Dünyamız, Sayı: 74.
Eker, Gülin Öğüt, 2003, “Fıkralar.” Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C. III, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
Eliuz, Ülkü, 2008, “Toplumsal İroni Bağlamında Karagöz.” Turkish Studies (Türkoloji Araştırmaları) Dergisi, Sayı:8, ss. 294-305.
Georgeon, François, 2000. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gülmek mi?” Doğuda Mizah. Hazırlayanlar: I. Fenoglio, F. Georgeon. Çeviren: Ali Berktay, İstanbul, YKY, ss. 79-102.
Görkem, İsmail, 2006. “Anadolu-Türk Ağıtlarının Mizahî Karakteri Hakkında Bir Değerlendirme” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı), S. 20, ss. 153-168.
http://www.tiyatrotarihi.com/tiyatro_terimleri/ fars_nedir.html (02.03.2009).
Karadağ, Nurhan, 1978. Köy Seyirlik Oyunları. Ankara, İş Bankası Yayınları.
Klein, Allein, 1999. Mizahın İyileştirici Gücü. Çeviren: Sibel Karayusuf, İstanbul, Epsilon Yayınları.
Koestler, Arthur, 1997. Mizah Yaratma Eylemi. Çeviren: S. Kabakçıoğlu, Ö. Kabakçıoğlu. İstanbul, İris Yayınları.
Kudret, Cevdet, 1969. Karagöz. C. II. Bilgi Yayınevi.
Kudret, Cevdet, 1970. Karagöz. C. III. Bilgi Yayınevi.
Küçük Arat, Gülden Gözlem, 2007,“Soyutlama” Açısından Postmodern Edebiyat ile “Meddah”, “Karagöz” ve “Ortaoyunu”nun Değerlendirilmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tiyatro Anasanat Dalı (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi).
Morreal, John, 1997. Gülmeyi Ciddiye Almak. Çeviren: Kubilay Aysevener, Şenay Soyer. İstanbul, İris Yayınları.
Nicolas, Michéle, 2000. “Karagöz’de İnsanlık Komedyası.” Doğuda Mizah. Hazırlayanlar: I. Fenoglio, F. Georgeon. Çeviren: Ali Berktay, İstanbul, YKY, ss. 65-77.
Nutku, Özdemir, 1997. Meddahlık ve Meddah Hikayeleri. Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Nutku, Özdemir, 1983. Gösterim Sanatları Terimleri Sözlüğü. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Öngören, Ferit, 1983. Cumhuriyet Dönemi Türk Mizahı ve Hicvi. Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Sokullu, Sevinç, 1997. Türk Tiyatrosunda Komedyanın Evrimi. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Sönmez, Sevengül, 2005. Karagöz Kitabı. İstanbul, Kitabevi.
Tekerek, Nurhan, 2003. “Tiyatromuzun Modern Tiyatroyla Kesişmesi Yolunda Gelenekselin Önemi ve Baltacıoğlu’ndan Bir Deneme: Kafa Tamircisi.” Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 17, ss. 35-49 (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/ 13/186/1450.pdf) (02.03.2009).
Türkmen, Fikret, 1977. “Ermeni Harfleriyle Yazılmış Bir Meddah Hikâyesi: Kapucubaşı”, Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı 1976,Ankara, s. 277– 295.
Türkmen, Fikret, 2000. “Osmanlı Döneminde Türk Mizahı”, Osmanlı–Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, C. 9, s. 162–168.
Türkmen, Nihal, 1991. Orta Oyunu. İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Yükselova, Zofie, 2002. 19. Yüzyılda Osmanlı Şehirlerinde Orta Sınıfın Gündelik Hayatı (Eğlence). Prag, Charles Üniversitesi Prag, Yakın Doğu ve Afrika Bölümü, Türkoloji Anabilim Dalı, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi).