Türk halk kültürünün yerel mimari mirası arı serenleri

Tarım, insanoğlunun yerleşik hayata geçiş sürecini başlatan en önemli unsurdur. İnsanoğlu yiyecek ihtiyacını doğadan toplayarak karşıladığı dönemde, bal arısının doğal yuvalarından bal almayı öğrenmiştir. Anadoluda Boğazköy kazıları, MÖ 1300 yıllarında Hititler devrinde arıcılığın önemli bir zirai faaliyet olduğunu göstermiştir. Türklerde göçebelik sürecinde arı ve arı ürünlerinin kullanıldığı, ilaç ve şifalı besin kabul edildiği bilinmektedir. Bal arıları için yapılan barınakların esas amacı doğal etkilerden ve hayvan zararlarından ko- runmak içindir. Araştırma konusu olan arı serenleri yerel mimari öğe olarak özgün bir biçimlenişiyle Antalya İli, Elmalı İlçesi, Söğle Bölgesinde bulunmaktadır. Bu örnekler dışında Anadoluda benzer mimari biçimleniş- ler Torosların bazı bölgelerinde görülmektedir. Arı serenlerinin mimari biçimlenişi birçok araştırmada antik unsurlara (Likya mezar anıtları) dayandırılsa da; biçimsel benzerlik üzerinden kurgulanan bu durumun pek de gerçekçi olmadığı görülmektedir. Araştırmamızda biçimsel, yerel ve sözel kaynaklara dayanarak daha önce literatürde yer almayan mimari belgeleme çalışmalarının yapılması amaçlanmıştır. Bu kapsamda daha önceki çalışmalarda yer alan biçimsel benzerlik tespitinin doğru olmadığı ve bu biçimlenişin yerel kültürün mimari bir unsuru olduğunu vurgulamak araştırmanın hedeflerindendir. Kurgulanan yöntemde; literatüre ilişkin bilgi ve belge toplama süreci gerçekleştirilmiş, etimolojik açıdan seren kelimesine ilişkin bilgiler toplanmış ve değer- lendirilmiş, daha sonra çalışma alanına gidilerek arı serenlerine ilişkin belgeleme çalışmaları (görüşme, rölöve ve fotoğraf) yapılmış ve mimari biçimleniş bu veriler ışığında değerlendirilmiştir. Araştırmamız sonucunda arı sereni mimari biçimlenişinin ihtiyaçları karşılamak için yere özgü olarak ortaya çıktığı, Likya mezar anıtlarına benzerliğin objektif bilimsel temellere dayandırılmadığı tespiti yapılmıştır. Ayrıca arı sereni yapım geleneğinin 1960lı yıllarda bittiği bu işle uğraşan yapı ustalarının kalmadığı görülmüştür. Günümüzde kullanılan bir arı sereni dışında diğerlerinin hem biçimsel hem de fonksiyonel olarak yok olmaya yüz tuttuğu tespit edilmiş ve yerel halk kültürüne ait bu mimari biçimlenişin korunması gerekliliği ortaya koyulmuştur.

Vernacular architectural heritage of Turkish folk culture beeyards

Agriculture is the most important factor for mankind as it started the transition from sedentary lifestyle to nomadic lifestyle. Humans learned to take honey from the natural haunt of honeybees when they were gat- herers. The Boğazköy excavations in Anatolia showed that apiculture was an important agricultural activity during the Hittites in 1300 B.C. It is determined that Turks used honey and honey products and accepted it as medicine and healing food during their nomadic period. The real aim to build shelters for honeybees is attaining protection from natural effects and animal harms. The Arı Serenleri (Bee Yards) that have a unique formation as architectural elements are located in Söğle Plateau in Elmalı County of Antalya city in Turkey. Except these examples similar architectural formations are observed in some regions of the Taurus mountains in Anatolia. The architectural formation of bee yards was based on antique facts (Lykia graves), in many researches however this situation determined from the formal similarity does not seem realistic. Every society has its unique archi- tectural formations based on nature. In this study, we have aimed at using previously neglected structural, local and oral sources for making a novel architectural documentation that does not exist in literature. In this context, it is asserted that the structural similarities discussed in earlier studies remain invalis since these structures are architectural elements of local culture. The applied method includes; a comprehensive literature review, gathe- ring and evaluating etymological information on the use of the word seren, and documentation work underta- ken at the site (interviews, reliefs and photographing) and finally the studying of these architectural formations in view of the gathered data. As a result of our study, it is determined that the architectural formation of bee yards were based on vernacular models for supplying the needs of settlers and the similarities with Lycian tombs were not based on objective, scientific grounds. Moreover, it was also discovered that the tradition of constructing bee yards came to an end during 1960s and there were no builders that build bee yards. It was observed that only one bee yard remained in use and others were both structurally and functionally in very poor condition as well as these architectural elements of vernacular folk culture would be preserved.

PDF

___

Akbay, Rüveyde, Arı ve İpekböceği Yetiştirme (No: 956). Ankara: Ankara Ünv. Zir. Fak. Yayınları, 1986, 308.
Akçay, İlhan, Elmalıda İslâm-Türk Eserleri. Ankara: Diyanet İşleri Bşk. Dergisi, 7, 1966. 169-170.
Anonim A, TDK Türkçe Sözlük, Ankara, 2012, 10 Şubat 2012. _____http://tdkterim.gov.tr/bts/> Anonim B, Elmalı, Dünden Bugüne Antalya, cilt 1, Antalya, 2010. 275-288.
Anonim C, Bal Eylem Planı Uygulamaları, S.3., 21 May 2011.
_____www.antalya-tarim.gov.tr/ upload/File/.../bal_ eylem_plani.doc.>
Anonim D, Ksantos kenti Harpy anıtı ve kule tipi mezar anıtı foto, 03 Mart 2012. _____http://www. lycianexpedition.com/tr/category/archeological-sites-lycia/page/2/>
Anonim E, Kaş Uzunçarşı mezar anıtı foto, 03 Mart 2012. _____http://2mi3.com/tag/antiphel- los/>
Ceylan, Esra, Antalyanın Akseki ve Elmalı İlçelerindeki Türk Dönemi Sivil Mimarlık Örneklerindeki Süsleme Özellikleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bil. Ens., 2007. 38-39.
Çevik, Nevzat, Yeni Bulgular Işığında Elmalı Yaylası. Adalya, [1], 66, Antalya, 1996. 66.
Demir, Necati, Serendi/Serender Kelimesi Üzerine, Türk Dili, [617], [Mayıs 200], 443-447,2003.
Demir, Necati, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Serendi / Serenderler, 2007, 13.04.2012. _____http://www.necatidemir. net/images/demir/bkosem/serender.pdf>
Duymaz, A. Şevki, Kentsel Gelişim ve Mimari Yapılar Üzerine Bir Çalışma Örneği: Elmalı Şehri. Isparta: SDÜ Fen Edeb. Fak. Sosyal Bilimler Dergisi, [18], 2008. 205-220.
Efendioğlu, Tuba, Helenizm ve Roma Çağları Likyasında Yerel Kültler, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bil. Ens., Basılmamış yüksek lisans tezi, 2008.
Foss, Pedar W.(2005). The Hacı Musalar Project Regional Survey: landscape and settlement investigations in the Elmalı Basin. The II- Ird Int. Sym.on Lycia in Antalya, 7-10 Nov. 2005, 4-8-18, 17 May 2011.
_____http://homepage.mac.com/pfoss/HS/ Lykia/3LykiaText_Foss.pdf>
Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, [2], 2007. 75.
Gülpınar, Volkan, Türkiyede Arıcılık Sorunları ve Çözüm Önerileri. Ankara: Teknik Arıcılık, [69], 2000. 17-20.
Günay, Reha, Ambarlar, Arı Serenleri ve Likya Mezarları. Elmalı ve Yöresel Mimarlığı, ed. R.Günay, İstanbul: Ege Yayınları, 2008, 285-294.
Harrison, Martin, Young, Bronven A., Mountain And Plain: From The Lycian Coast To The Phrygian Plateau In The Late Roman And Early Byzantine Period, USA: University of Michigan Pres, 2001. 56-57.
Işık, Fahri ve Işık İşkan, Havva, Structural Links Between the House and the Tomb in Lycia, Habitat II Tarihten Günümüze Konut ve Yerleşme, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1996. 171-182.
İşler, Bülent, Likya Bölgesinde Karabel Asarcıktaki Erken Bizans Dönemi Yerleşimi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi,2009.
Kösoğlu, Mustafa, ve diğer. Fingerprints of Honey Bees Anatolia. Apimondia, poster, (17.09.2009). Fransa: Montpellier, 2009.
Nişanyan, Sevan, 2012, Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, (2012), 13.04.2012.
_____http://www.nisanyansozluk. com/?k=seren>
Oktaç, Deniz, Elmalı: The town on the mountains and traditional architecture. Turkeys Cultural Sector, Tüba-Tüksek, Developing with culture, 26-27. Ankara: Tüba, 2004. 26-27.
Oliver, Paul, Dwellings: The Vernacular House World Wide, London: Phaidon Press, 2003.
Öztürk, Hüseyin Sami, M.Ö. II. - M.S. IV. Yüzyıllarda Likya-Pamfilya Bölgesinde Kırsal alan Güvenliği, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2006. 175-186.
Rudofsky, Bernard, The Prodigius Builders. A Harvest/HBJ Book, USA: Newyork, USA, 1979. 61.
Serbest, Hacer, Elmalı Kentsel Sit Alanında Bulunan Tescilli Konutların Günümüzdeki Durumları Koruma Sorunları, Değerlendirme Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2008. 24-36.
Sıralı, Recep, Türkiye Arıcılığının Genel Durumu, Bursa: Uludağ Arıcılık Dergisi, (Kasım 2002), 2002. 31-40.
Şenocak, Kemalettin, Modern Arıcılık-Arı Sırrının Çözümü, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1988.222.
Tanal, Öznur, Serenler Serenler Viran Serenler. (2009), 14 Haziran 2011, _____http://www.antal- yabugun.com/?page=makale&MID=5959>
Tanal, Öznur, Ölümden Dirime Serenler, Antalya Kültür ve Turizm Dergisi 1 [5], (Nisan-Mayıs 2011), (2011), 20 Haziran 2011. 120-126.
_____http://webdeyim.net/tr/e_dergi/mugla-il-kultur- ve-turizm-mudurlugu/antalya-kultur-ve- turizm-dergisi/5/123>
Tüner, Nihat, Lykia Yerleşim Coğrafyasında Yeni Lokalizasyonlar, Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2002. 97-99-100.
Walker, Penelope, Bees in Gardens: Traditional Beekeeping in Britain, (2011), 15 Nisan 2011._____http://www.gardensandpeople.co.uk/ Downloads-11/1101-GH-Bees-In-Gardens. pdf>
Yavuz, Yusuf, Elmalı Serenleri yok olmayı bekliyor. Açık gazete, (13.06.2009), 14.06.2011.
_____http://www.acikgazete.com/turkiye/2009/06/13/ elmali-seren-leri-yok-olmayi-bekliyor.htm>
Yıldırım, Talip, Dîvânü Lügâtit-Türkte Geçen Mimarlıkla İlgili Adlar, Uşak: Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/2, [23-41], 2011. 34.
Elmalı Büyük Söğle Köyünde Rıfat ÖZTÜRK ve Büyük Söğle Köyü Gölalanı ve Çarşak Dibi mevkiinde Turan SÜTÇÜ ile 20 Mayıs 2011 tarihinde yapılan sözlü görüşme.
Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası, 22.03.2012.
_____http://www.hgk.msb.gov.tr/CografiUrunKatalo- gu/tematik/resimler/Turkiye_Siyasi_A4.jpg>