SAYI SİMGECİLİĞİNDEN KEHÂNETE BİR MECZUP VE ESERİ ÂŞIK CEMÂL VE AMASYA SEYAHATNÂMESİ

"Meczup", İslam dünyasında Allah aşkıyla kendinden geçen ve bir daha da ayılamayan anlamındadır. Bu anlamıyla "deli" teriminden farklı bir kategori olarak ele alınmakta, meczuplara saygı gösterilmektedir. Bu meczuplardan biri olarak nitelendirilebilecek Âşık Cemâl, 1875'e doğru İstanbul'da doğmuş olup ölüm tarihi bilinmemektedir. Ancak 1940'lı yıllarda hayatta olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı'dan Cumhuriyet'e geçiş İstanbul'unun meşhur simalarından olan bu zât, tek telli sazıyla kahve ve sokaklarda yaşam savaşı vermiştir. Âşık Cemâl'den elimize Amasya Seyahatnâmesi isimli tek eser kalmıştır. On altı sayfalık bu risale, yazarının beş rakamı çerçevesinde oluşturduğu bir takım kehanetlerini içermektedir. Bu kehanetlerin önemli bir kısmı millî meselelere aittir. Yazar, Çanakkale ve Sakarya harplerinin kazanılması, şapka iktisası gibi hususlarda sakalını kesmek, çıngırak çalmak gibi bir takım işaretlerle toplumu önceden haberdar ettiği iddiasındadır. Risalenin temelini oluşturan temel anlayış ise tasavvuftur. Kendisi de Halvetî tarikatına mensup olan Âşık Cemâl, vahdet ve aşk terimleri temelinde bir evren anlayışı sergilemektedir. Evrende sadece Allah'ın hakiki vücuda (varlığa) sahip olması demek olan vahdete, Cemâl'in sazının tek telli olması işaret etmektedir. Ancak yine risalede bu tasavvufi yaklaşımla birlikte, tek telin "saadet" ve "vahdet-i milliye"ye de işaret etmesi, yazarın aynı zamanda politik bir tutum takındığının göstergesidir. Aşk ise Cemâl'e göre evrenin mayasıdır. "Hak âşığı" olan yazar, derbeder yaşantısının ipuçlarını vermektedir. Âşıklık hâli onun Allah ile yakınlık kurmasını sonucunu doğurur ki böylece gelecekten haber vermesi mümkün olabilmektedir. Bu makalede Âşık Cemâl'in hayatı hakkında bilinenler ortaya konacak, Amasya Seyahatnâmesi'nin tespit edilebilen üç varyantındaki değişiklikler mercek altına alınacak ve son olarak da eserin 1926 baskısı içerik bakımından incelenecektir. Bu incelemede eserin tasavvufi arka planı, kehanet motifinin Türk ve İslam kültüründeki yeri dikkate alınacaktır. Böylece eserin basit bir akla geleni yazma olmadığı, Âşık Cemâl'in devrin halkının önem verdiği hususları kullanmak suretiyle risalesinin satışını artırma amacını güttüğü gösterilecektir

From Number Symbolism to Prophecy, an Ecstatic and His Work Aşık Cemal and The Book of Amasya Travel

In the world of Islam, an ecstatic means someone who has been overwhelmed by the love of God and has never been awakened from this again. In this sense, it is regarded as a different category from “lunatic,” and the ecstatic are respected. Âşık Cemâl, who can be considered one of these ecstatics, was born around 1875 in Istanbul, though it is not known when he died. However, it is understood that he was living in the 1940s. As one of the well-known figures in Istanbul in transition period from the Ottoman to the Republic, he fought for a living with his single string instrument in the streets and coffeehouses. The only work that remained from Âşık Cemâl is The Book of Amasya Travel. That sixteen-page booklet includes some prophecies based on number five. An important part of these prophecies refer to national issues. The author claims that he has informed the public in advance about matters such as Çanakkale Victory, Sakarya Victory, or Hat Reform by means of some signals like cutting his beard or ringing a bell. The fundamental view which underlies the booklet, however, is the Islamic Mysticism. Âşık Cemâl, who was also connected to the Halveti order, presents an understanding of the universe based on the terms unity and love. Cemâl’s instrument’s being one-stringed points out the term unity (vahdet), which means only God has true existence. Nevertheless, despite this mystic approach in the booklet, the single string refers to felicity and national solidarity as well, which indicates that the author adopted a political attitude at the same time. Love, on the other hand, is the yeast of the universe in his views. His state of devotion leads to establishing closeness to God, so it is likely for him to foretell about future. In this article, what is known about Âşık Cemâl’s life will be presented, and, following this, his work, The Book of Amasya Travel, will be analyzed. In the analysis, the sufistic background of the work and the place of prophecy motif in Turkish and Islamic cultures will be taken into consideration. Consequently, it will be revealed that the work is not simply an act of writing on impulse, and the writer pursued a goal for selling his booklet by means of using the subjects which were considered important by the public in that period

___

Abdülkerimoğlu, Abdülkadir. Delilerin Velîsi Eşref. Ankara: Anıl Matbaa ve Ciltevi, 2000.
Aça, Mustafa. “Kent Kültüründe Deliler ve Delilerle İlgili Anlatılar: Giresun Örneği”, Millî Folklor 97 (Bahar 2013): 91-110.
Aksel, Malik. “Eski İstanbul’dan: Tek Telli Sazşairi Âşık Cemâl”, Türk Folklor Araştırmaları 315 (Ekim 1975): 7447-7448.
Aksel, Malik. İstanbul’un Ortası. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977.
Artvinli, Fatih. Delilik, Siyaset ve Toplum Toptaşı Bimarhanesi (1873-1927). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2013.
Âşık Cemâl. Beş Cemâlli Müjdeli Cilveli Vatanî ve Siyasî Amasya Destanı. İstanbul: Matbaa-i Hayriye, [ty]. (Ankara Millî Ktp 1994 AFİŞ 849)
Âşık Cemâl. Amasya Seyahatnâmesi. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1341.
Âşık Cemâl. Amasya Seyahatnâmesi. İstanbul: Âmedî Matbaası, 1926.
“Âşık Cemâl”, Cumhuriyet 2 Mart 1930: 3.
Atasoy, Nurhan. Derviş Çeyizi -Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi-. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2005.
Ateş, Süleyman. İslâm Tasavvufu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1992.
Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
Çobanoğlu, Özkul. Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
d’Ohsson, Mouradgea. Tableau général de I’Empire Othoman, 2. Paris: Imprimeire de Monsieur, 1790.
Dols, Michael W. Mecnun: Ortaçağ İslam Toplumunda Deli. Çev. Didem Gamze Dinç. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2013.
Ebu’l-Kasım en-Neysabûrî. Akıllı Deliler. Çev. Yahya Atak, İstanbul: Şule Yayınları, 2013.
Ekinci, Ramazan. “16. Asırda Yazılmış Mensur Bir Nasihat-nâme: Abdülkerim bin Mehmed’in Nesâyihü’l-Ebrâr’ı”. Turkish Studies 12 (Spring 2012): 423-441.
Enfî Hasan Hulûs Halvetî. XVI. ve XVIII. Asırlarda Yaşayan Velîler ve Deliler –Tezkiretü’lMüteahhirîn-. (Haz. Mustafa Tatcı, Musa Yıldız). İstanbul: H Yayınları.
Eren, Sıddık Nâci. Allah’a ve Resûlüne En Yakın Yol. İstanbul: Demir Kitabevi, 1992.
Foucault, Michel. Akıl ve Akıl Bozukluğu Klasik Çağda Deliliğin Tarihi. Çev. Mehmet Ali Kı- lıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
Göktaş, Uğur. “Meczuplar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, V. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
Göktürk, Hakkı. “Âşık (Tek Telli Sazşairi Cemâl)”, İstanbul Ansiklopedisi, 2. (Haz. Reşat Ekrem Koçu). İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi Neşriyat Kol. Şti. Yayınları, 1959: 1146-1147.
Işın, Ekrem, Selahattin Özpalabıyıklar. “Hoş Gör Yâ Hû” Osmanlı Kültüründe Mistik Semboller Nesneler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
İstanbul, “Âşık Cemâl”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1. İstanbul: Toplumsal Tarih Vakfı, 1993: 360.
Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
Kara, Mustafa. Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır Yayıncılık, 2004.
Karakaya, Yusuf. Delisinden Velîsine Yozgat (Boş Dünyaya Boş Tapu). Ankara: Ankara Ofset, ty.
Karakışla, Yavuz Selim. Eski İstanbul’un Delileri Pazarola Hasan Bey (1885-1926). İstanbul: Akıl Fikir yayınları, 2014.
Karamustafa, Ahmet T. “İslam Tasavvuf Düşüncesinde Yunus Emre’nin Yeri”, Yunus Emre. Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2012: 287-305.
Kılıç, Rüya. Deliler ve Doktorları –Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Delilik-. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
Koçu, Reşad Ekrem. “Deli, Deliler”, İstanbul Ansiklopedisi, 9. İstanbul: Koçu Yayınları, 1966.
Kurtuluş, Meriç. “Osmanlı’nın Meczûbları ve Mecnûnları: Erken Modern Dönemde Hastaneler ve Deliliğe Bakış”, Millî Folklor 112 (Bahar 2017): 100-113.
Külünk, Muhammet Emin. Kapitülasyonların Kaldırılması (1914). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Lâmi’îzâde Abdullah Çelebi. Latîfeler. Haz. Yaşar Çalışkan, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
Lévy-Bruhl, Lucien. İlkel Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simgeler. Çev. Oğuz Adanır, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2006.
Mauss, Marcel. Sosyoloji ve Antropoloji. Çev. Özcan Doğan, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2005.
Mütercimler, Erol. Gelibolu 1915. İstanbul: Alfa Yayınları, 2010.
Niyazî-i Mısrî’nin Hatıraları. Haz. Halil Çeçen, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
Ocak, Ahmet Yaşar. Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
Okutan, Gülten. “Cemâl”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, 2. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002: 425.
Osmanzâde Hüseyin Vassaf. Sefîne-i Evliyâ, 3. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
Özdemir, Kamuran. Cumhuriyet Döneminde Şapka Devrimi ve Tepkiler. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Öztelli, Cahit. Uyan Padişahım. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1976.
Öztürk, Eyüp. Velilik ile Delilik Arasında – İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Derviş- ler-. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
Pehlivan, Gürol. Manisa Şehrinde Evliya Kültü. İzmir: Manisa İl Özel İdaresi İl Genel Meclisi Yayınları, 2012.
Safer Baba. Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye Tasavvuf Terimleri. İstanbul: Heten Keten Yayınları, 1998.
Sakal, Fahri. “Şapka İnkıâbının Sosyal ve Ekonomik Yönü Destekler Köstekler”. Turkish Studies 2/4 (Fall 2007): 1308-1318.
Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. Çev. Mustafa Küpüşoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1998.
Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. Çev. Ergun Kocabıyık, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.
Scull, Andrew. Uygarlık ve Delilik –Kitabı Mukaddes’ten Freud’a, Tımarhaneden Modern Tıbba Akıl Hastalığının Kültürel Tarihi-. Çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
Selvi, Dilaver. İslâm’da Velâyet ve Kerâmet. İstanbul: Umran Yayınları, 1990.
Sevim, Mustafa (Haz.). Gravürlerle Türkiye İstanbul 3. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Tanman, Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri, 2-1 Katalog. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990.
Tunçay, Mete. Türkiye Cumhuriyeti’nde TekParti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015.
Tuzcu, Ali. İlkçağlardan Cumhuriyete Seyahatnâmelerde Amasya. Kayseri: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2007.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.
Ülken, Hilmi Ziya. Toplum Yapısı ve Soyaçekme. İstanbul: Doruktekin Yayılığı, 1971.
Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.