MANAS DESTANI’NDA DİNÎ ŞAHSİYETİN EFSANEVİ ŞAHSİYETE DÖNÜŞMESİ: EBU NASIR SAMÂNÎ’DEN AYKOCO’YA

Gerçek olayların veya kişilerin farklı boyutlarda işlenmesi, sözlü kültür ürünlerinin tabii sonucudur. Buna bir örnek de Manas Destanı'ndan verilebilir. W. Radloff tarafından derlenen varyantta çok kısa hatlarla işlenen Aykoco isimli yardımcı kahraman, Sagımbay Orazbakov varyantında oldukça detaylı bir şekilde yer almaktadır. Aykoco, hem aynı kahramanın sözlü gelenek çerçevesinde farklı varyantlarda nasıl işlendiğine hem de gerçek kişilikten sözlü kültür kişiliğine nasıl geçildiğine ve bu kahramanlara nasıl bir misyon yüklenebileceğine iyi bir örnektir. Aykoco'nun kimliği, destanda Ebu Nasır Samânî olarak açıklanmaktadır. Bu isim, art zamanlı olarak değerlendirildiğinde Ebu Nasır Samânî'nin, Satuk Buğra Han zamanında yaşamış dinî bir şahsiyet olduğu görülmektedir ancak onuncu yüzyılda yaşamış olan bu dinî şahsiyetle, destandaki Ebu Nasır Samânî'nin bir edebiyat tarihçisi bakış açısıyla değerlendirilmesi mümkün değildir. Adında yer alan "ay" sözü dolayısıyla mitolojik özelliğe, "koco" sözü dolayısıyla da bilgelik özelliğine sahip efsanevi bir kahramana dönüşen Aykoco'nun, Walter J. Ong'un "sözlü kültür" teorisiyle açıklanabilmesi mümkündür. Sözlü kültür teorisi doğrultusunda yaratılan Aykoco, Manas'ın erginlenmesi sürecinde yaşlı bilge erkek kişiliğiyle doğaüstü yardımcı olarak rol almakta ve Manas ile peygamber zamanı arasındaki bağlantıyı da kurarak yedinci yüzyılın başından onuncu yüzyıla uzanan ve bilincin gerçekçi çizgilerinin ötesine geçen bir misyonu yerine getirmektedir. Manas, Ebu Nasır Samânî/Aykoco ile ve onun olağanüstü şartlarda ulaştırdığı emanetler vasıtasıyla, kültürel belleğin de katkısıyla, gelenekte yer alan Ahmet Yesevi, Battal Gazi benzeri sözlü kültür kahramanları gibi, dünyaya geleceği peygamber zamanında dahi bilinen kut sahibi bir kahraman hüviyetine bürünmektedir. Dolayısıyla, Ebu Nasır Samânî, Aykoco'ya dönüşen ismiyle, destanda yer alan fiziki ve işlevsel özellikleriyle, tarihte yaşamış gerçek bir dinî şahsiyetin, yardımcı efsanevi bir kahramana yansıma örneğidir

Conversion of the Religious Personality into the Legendary Personality in the Epic of Manas: From Ebu Nasır Samânî to Aykoco

Processing the real events or persons in different aspects is a natural result of the oral culture products. An example of this can be found in the Epic of Manas. In the variant compiled by W. Radloff, the second hero named Aykoco who is processed shortly appears in details in the variant of Sagımbay Orazbak uulu. Aykoco is a good example for both how the same hero was processed in different variants within oral traditions and how the real personality converts into an oral culture personality and how a mission can be given to these heroes. Aykoco’s identity is defined as Ebu Nasr Samânî in the epic. When this name is considered diachronically, it is seen that Ebu Nasr Samânî is a religious personality who lived in the period of Satuq Bughra Khan, however, it is not possible to consider this religious personality who lived in the 10th century and Ebu Nasr Samânî in the epic with the perspective of a literature historian. It is possible to explain Aykoco, who turns into a legendary hero with its mythological character due to the word “ay” and a man of wisdom due to the word “koco” in its name, with Walter J. Ong’s “oral culture” theory. Aykoco, which was created in accordance with oral culture, takes role as a supernatural helper with its personality of wise old men in the period of Manas’ passage and it performs a mission which extends to the tenth century from the beginning of the seventh century by making the connection between Manas and prophet beyond the realistic lines of consciousness. Manas gains the identity of a blessed hero which is known to come to the earth even in the period of the prophet like the oral culture heroes such as Ahmet Yesevi, Battal Gazi mentioned in the tradition with the contribution of the cultural memory and through the relics conveyed in extraordinary conditions by Ebu Nasr Samânî /Aykoco. As a result, Abu Nasr Samânî is an example of reflection of a real religious person who lived in the history and converted into a helper legendary hero with its name turning into Aykoco and its physical and functional features given in the epic and its miracles

___

Abudukelimı, Bumairimu. Uygur Türklerinin Dinî İnanışları. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Duman, Abdullah. “Ebû İbrahim El Muntasır’ın Sâmânî Devletini Diriltme Gayretleri Bağlamında Karahanlılar ve Gaznelilerle İlişkileri”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 11.(2), 2012:531-553.
Eliade, Mircea. (Çev. Lale Arslan). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003.
Golden, B. Peter. Türk Halklarının Tarihine Giriş. Ankara: KaraM Araştırma ve Yayıncılık, 2002.
Güner, Ahmet. “Nasr b. Ahmed”, İslam Ansiklopedisi, C.32. İstanbul: TDAV Yayınları, 2006.
Hunkan, Ömer Soner. “Satuk Buğra Han”, İslam Ansiklopedisi, C.36. İstanbul: TDAV Yayınları, 2009.
İbn’ül Esir. (Çev. Ahmet Ağırakça). İslâm Tarihi “El-Kâmil Fi’t Tarih. İstanbul: Bahar Yayınları, 1986.
Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
Kırgız Tilinin Sözdügü.Bişkek: Avrasya Press, 2010.
Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1984.
Sarılbekov, R. “Aykoco”, Manas Entsiklopediya I. Bişkek: Muras Baspakanası,1995.
Manas Kırgız Elinin Baatırdık Eposu(Sagımbay Orazbakovdun Varyantı Boyunça). Bişkek: Kan-Tenir Baspakanası, 2010.
Musayev, S. “Konferansiya”, Manas Entsiklopediya I. Bişkek: Muras Baspakanası,1995.
Muti, İbrahim. “Uygurların İslam’ı Kabul Ettikleri İlk Dönemlerdeki İslam Medreseleri”, Divan/İlmî Araştırmalar, Sayı: 12 (2002/1).
Ong, Walter J. (Çev. Sema Postacıoğlu Banon). Sözlü ve Yazılı Kültür/Sözün Teknolojileş- mesi. İstanbul: Metis Yayınları, 1995.
Özkan, İsa. “Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı”.Bengü Bitig, Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Öncü Kitap, 2013. 467-488.
Seyfettin Azizi. (Çevirenler: Rukiye Hacı, Bahattin Ergezer, İrfan Ünver Nasrattınoğlu). Satuk Buğra Han. Ankara: Ocak Yayınları,1998.
Usta, Aydın. “Samânîler”, İslam Ansiklopedisi, C.36. İstanbul: TDAV Yayınları, 2009.
Vambery, Armin (Çev. Tahir Şakir Çağatay). Buhara Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Tercümeler Bölümü, tarihsiz.
Yıldız, H. Dursun. “Nasr b. Ahmed”, İslam Ansiklopedisi, C.9. İstanbul: TDAV Yayınları, 1979.
Yıldız, Naciye. Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: TDK Yayını, 1995.
Yıldız, Naciye. “Sovyet Dönemi Manas Yayınlarında Destandan Çıkartılan Söz Varlığı”, XI.
Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiri Kitabı. Ankara: Bilkent Yayınları, 2016. s. 371-386.
Yudahin, K.K. (Çev. Abdullah Tazymas). Kırgız Sözlüğü. Ankara:TDK Yayını, 1994.