Kayrat BELEK, Anvarbek MOKEYEV, Nursultan ABDİMİTALİP

KIRGIZ TÜRKLERİ ÖRNEĞİNDE TARİH BOYUNCA TÜRK KÜLTÜRÜNDE SU ARAÇLARI

Merkezî Asya’nın uçsuz-bucaksız bozkırlarındaki büyük nehirlerin ve göllerin ekonomik imkanları bazı su ulaşım araçları ihtiyacı doğurmuştur. Bu coğrafyada Türkler tarafından kullanılan sallar, kısaca şu şekilde yapılırdı: Önce hayvan derisinden tulumlar hazırlanır, bunların üzerlerine sırıktan sağlı sollu kirişler yerleştirilir, üzerlerine ince tahtalar dizilerek dört köşeli ızgara şekli verilir ve deri tulumlara sıkıca bağlanırdı. Bu şekilde kullanıma hazır hâle getirilen sal yapımı, bir kültür ögesi olarak Türk topluluklarında nesilden nesile aktarılmış ve bu sallar nehirlerde ve göllerde en çok kullanılan ulaşım araçları olmuşlardır. Araştırmacılar, ilk su araçlarını icat edenlerin Kuzey Denizi kavimleri ve Mısırlılar olduğunu ileri sürseler de Türkler de en azından onlar kadar erken dönemlerden itibaren bu konuyla ilgilenmişler ve birtakım ulaşım araçları geliştirmişlerdir. Bu bağlamda Türk coğrafyalarına gelen yabancı tüccarlar ve sefirler tarafından kaleme alınan eserlerde, Türk ülkelerinde çeşitli su araçlarının varlığına ve bunların ne tür görevler yaptıklarına dair bilgiler verilir. Dolayısıyla en ilkel salın el sanatı olarak geçmişten günümüze Türkler tarafından geliştirilerek ekonomik ve siyasi amaçlarla, daha çok büyük nehirlerde kullanılmak üzere bat ve barka olarak bilinen güvertesiz ve ahşap gemiler ile kayıkların icat edildiği bilinmektedir. Bunlar arasında en eskisi olarak bilinen sal sanatı ile ilgili kültürel değerler, sadece yazılı kaynaklarda değil, Köktürk yazıtları başta olmak üzere destanlarda, masallarda, atasözlerinde, şiirlerde ve türkülerde de kendisine yer bulmuştur. Türkler, sal sanatıyla ilgili olarak kendilerine özgü bir yöntem kullanarak târ, büyük kemi veya gemi ve uçan adıyla bilinen çift kanatlı gemiler üretmişlerdir. Bu çerçevede Türkler, Merkezî Asya’nın nehirlerini ve göllerini aşarak büyük bozkırın hâkim milleti olmuşlardır. Sal yapımıyla ilgili olarak seyyah hâtıralarında ve halkbilimi sözlü kaynaklarında bilgiler bulunduğu gibi, günümüzde Kırgızistan sınırları içinde kalan Çoŋ-Alay bölgesinde Kızıl-Suu nehri çevresindeki ve Cerge-Tal yerleşkesindeki Kırgız- Türkleri arasında da geçmişten günümüze aktarılaın bir el sanatı olarak salın yapımı, kullanımı ve korunmasıyla ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bu bölgelerdeki sal sanatıyla ilgili bilgi ve beceriler, kuşaktan kuşağa aktarılarak saf ve otantik biçimlerini korumuşlardır. Bu bakımdan günümüzde dağlık bölgelerde yaşayan Kırgızlar arasında olduğu gibi, aynı coğrafî şartlarda yaşayan diğer Türk toplulukları arasında da hâlâ varlığını koruyan geleneksel sal sanatının nesilden nesile aktarılması, gözardı edilmemesi gereken bir kültürel değerdir. Ayrıca bu bilgileri ve kalıntıları, günümüzün güncel konusu olan somut olmayan kültürel miras kategorisinde değerlendirmek ve muhafaza etmek de gerekmektedir. Çünkü sözünü ettiğimiz bu kültürel miras unsurları, günümüzde küreselleşmesinin sonuçlarından hızlıca etkilenerek yavaş yavaş kendine has özelliklerini yitirmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada Türklerde sal, kayık ve gemi sanatının eski dönemlerde nasıl yapılıp, yaşatılıp geliştirildiğiyle ilgili veriler sunulurken, bu mirasın, geçmişten günümüze ne kadar çok dikkat çekici izler taşıyorsa o kadar çok lüzumlu bir miras olarak görülmesi gerektiği sonucuna da varılmıştır.

Water-Transportation in the Turkic Culture Throughout the History in the Case of the Kyrgyz People

Economic opportunities presented by large rivers, streams and lakes in vast steppes of Central Asia required rafts for shipment. The manufacturing of raft used by the Turkic peoples, who inhabited this region, consisted of the following: firstly sacks are prepared from animal skin, on which joists were laid on both right and left sides; over them thin pieces of wood were placed in gridiron form, and they are tightly fastened on the animal skin. This technique of construction of rafts has been transmitted among Turks for generations as a cultural object and these rafts became the most frequently used transportation vehicle on lakes and rivers. Therefore, raft became a commonly used vehicle by Turks in this territory. Although researchers argue that first water transportation vehicles were invented by Northern Sea tribes and Egyptians, Turks are also among the first boat makers. In this context, the merchants and envoys visiting Turkic geographies wrote about various types of boats and their usage. Raft has been developed by Turks as an art of handicraft to be used in bigger rivers for economic and political purposes and different types like boats without deck, wooden boats and small crafts were invented under different names, such as “bat” and “barka”. The cultural value of the art of raft was not only found in written texts, but it is also described in tales, proverbs, poems, folk songs and epic poems, especially in the Old Turkic inscriptions. Turks applied a unique method in building two-winged ships known as “uchan”, “târ”, big “kemi” or “gemi”. Consequently, Turks crossed over the rivers and lakes of Central Asia making them hegemonic nation of great steppes. The information about the construction of raft can be found in memoirs of travelers, in oral sources of folk literature and also among the Kyrgyz living along the Kyzyl-Suu River in Chon- Alai district in Kyrgyzstan and in Jerge-Tal district in Tajikistan as a handcraft transmitted, used and safeguarded. The knowledge and ability of building raft has been transmitted from generation to generation in this region and it kept its pure and authentic form. Thus, the transmission of traditional art of raft from generation to generation, which still can be found among the Kyrgyz and other Turkic peoples in the region, is a cultural heritage not to be ignored. Additionally, these information and artifacts should be evaluated and safeguarded as part of the intangible cultural heritage, because due to globalization, this element of cultural heritage is gradually losing its unique characteristics. Consequently, while the data about the art of raft, boat and ship building of Turks is presented in this study, it is concluded that the value of this heritage is related to its traces from previous forms.12

PDF

___

Armaco Expats. “Kelleks: The Inflatable Rafts of Yesteryear”. (3.10.2018). Erişim tarihi: 03.03.2019.
Avdiyev, İ. İstoriya Drevnego Vostoka. Uçebnik dlya studentov vuzov. Leningrad: Gospolitizdat, 1953. Bang, R. “Down the Gorge,” Aramco World 22(1), January/February, 1981.
Baybosunov, A. Donauçnıye Predstavleniya Kirgizov o Prirode. Frunze: Mektep, 1990.
Biçurin, Ya. Sobraniye svedeniy o narodah, obitavşih v Sredney Azii v drevniye vremena. çast’ I-III, St.Petersburg, 1851.
Caparov, A. Z. Belek, K. Asangulova, A. B. “Kırgızskiye Natsional’nıye Voyloçnıye İzdeliya: Sovremennıye Trasformatsii”, Etnografiçeskoe Obozrenie. No.1. 2019.
Casson, L. Ships and Seamanship in the Ancient World. New Jersey: Princeton University Press, 1971.
Çelebi, E. Kniga Puteşestviya. Krım i sopredel’nıye oblasti. İzvleçeniya iz soçineniya Turetskogo puteşestvennika
XVII veka. İzd.2. İspravlennoe i Dopolnennoe. Simferopol’: İzdatel’stvo “Dolya”, 2008. Çernıh, Ya. Oçerk Russkoy İstoriçeskoy Leksikologii. Drevnerusskiy period. Moskova: İzdatel’stvo Moskovskogo Universiteta, 1956.
Clauson, G. An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
Dal’, V. Tolkovıy Slovar’ Civogo Velikorusskogo Yazıka. Tom IV. Moskova: “Russkiy Yazık”, 1982.
Dede Korkut Dresden Nüshası: metin, dizin / Haz.: Sadettin Özçelik. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016.
Dıbo, V. “Vokalizm Rannetyurkskih zaimsvovaniy v Vengerskom”. Finnisch-Ugrische Mitteilungen: Band 32/33. Hamburg: Helmut Buske Verlag, 2009.
DLT. Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş - metin - çeviri - notlar - dizin/ Kâşgarh Mahmud; hazırlayanlar: Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014.
DS. Drevnetyurkskiy Slovar’. Nauka, Leningrad, 1969.
Erdemir, H. P. “Eski Türklerde Su ve Su Ulaşımı”. Turkish Studies, Volume 6/2. Turkey, Spring 2011.
Ecegodnik Sovetskogo Al’pinizma. Moskova: Gosudarstvennoe İzdatel’stvo Geografiçeskoy Literaturı, 1957.
Fasmer, M. R. Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka v Çetıryeh Tomah. Tom IV. Moskova: Progress, 1987.
Gömeç, S. Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Berikan Yayınevi, 2011.
Gündoğdu, H. “Kürtün ve Çevresinde El Sanatları-I”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Erzurum, 1999.
Gürçayır Teke, Selcan. “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi Listelerinde Yaşayan Miraslar ve Sabitlenen Gelenekler”, Millî Folklor, Yıl 30, Sayı 120, 2018.
İvanin, M. Voyennom` İskusstv` i Zavoyevaniyah` Mongolov`. St.Petersburg: Peçatano v Voyennoy Tipografii , 1846.
İstoriya Vodnogo Transporta. (16.02.2015). Erişim tarihi: 12.10.2018. .
Katanov, N. F. Oçerki Uryanhayskoy Zemli. Dnevnik Puteşestviya, İspolnennogo v 1889 godu po poruçeniyu İmperatorskoy Akademii Nauk i İmperatorskogo Geografiçeskogo Obşestva. Kızıl, 2011.
Keleş, N. “Türk Dili ve Kültürünün Alman Dili ve Kültürüne Etkileri”, Millî Folklor, Yıl: 15, Sayı: 57, 2003.
Kızlasov, L. R. İstoriya Tuvı v Sredniye Veka. Moskova: İzdatel’stvo Moskovskogo Universiteta, 1969.
Kurat, A. N. IV-XVIII. Yüzyllarda Kara Deniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1972.
Malov, S. Ye. Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti Mongolii i Kirgizii. Moskova-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, 1959.
Manas, Sagımbay Orozbak Uulu Varyantı, I, II, III. Ed. Naciye Ata Yıldız. İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayını, 2017.
Manas Destanı (W.Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Hazırlayan: Naciye Yıldız; Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 1995.
Materiyalı po İstorii Kırgızov i Kırgızstana. Bişkek: KTÜ “Manas” yayınları, 2002.
Mert, O. Orkun. Uygur Dönemi Yazıtlarından Tse-Tariat-Şine Us. Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık, 2009.
Minorsky, F. Sharaf al-Zamân Tâhir Marvazî on China, the Turks and İndia. The Royal Asiatic Society, London: Cambridge University Press, 1942.
Mukambayev, C. Kırgız Tilinin Dialektologiyalık Sözdügü. Bişkek: B.Sultanov Basmakanası. 2009.
Oğuz, M. Ö. “Terim Olarak Somut Olmayan Kültürel Miras”. Millî Folklor, Yıl: 25, Sayı: 100, 2013.
Şeşen, R. İbn Fadlan Seyahatnâmesi ve Ekler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2010.
_______. İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1985.
Sevortyan, E. V. Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov: Obşşetyurkskiye osnovı na bukvı “L”, “M”, “N”, “P”, “S”. Moskova: Vostoçnaya Literatura RAN, 2003.
Somuncuoğlu, S. Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler. İstanbul: Ege Basım ve Sanatları Ltd. Şti. Nisan 2008.
Sinor, D. “On Water-Transport in Central Eurasia”. İnner Asia and its Contacts with Medieval Europe. London: Variorum Reprints, 1977
Valihanov, Ç. Sobranie Soçineniy v pyati tomah. Tom 5, Alma-Ata: Glavnaya Redaktsiya Kazahskoy Sovetskoy Entsiklopedii, 1985.
Vaucher, J. “Hıstory of Ships Prehistoric Craft”. (April 2014). Erişim tarihi: 03.03.2019.
Vamberi, A. Puteşestviye po Sredney Azii. Moskova: İzdatel’skaya Firma “Vostoçnaya Literatura” RAN, 2003.
Yudahin, K. Kirgizsko-Russkiy Slovar’. 1 kniga, A-K. Moskova: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”, 1965.
_________. Kirgizsko-Russkiy Slovar’. 2 kniga, L-Ya. Moskova: İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”, 1985