Bekarys NURİMANOV, Zhuldyzay KİSHKENBAYEVA

KÜRESEL SALGIN (COVİD-19) SÜRECİNDE KAZAKİSTAN’DA ÂŞIK ATIŞMALARI VE SALGINLA İLGİLİ ŞİİRLERİN İNCELENMESİ

2019’un sonunda Wuhan’da (Çin) ortaya çıkan Covid-19 adlı virüsün yeryüzüne hızlı bir şekilde yayılması bütün dünyada küresel salgın kararının alınmasına neden olmuştur. 16 Mart 2020 tarihinde Kazakistan’da olağanüstü hâl ilan edilmiş ve bütün dünya gibi Kazakistan’da da tedbirler alınmıştır. Bu süreçte SOKÜM olarak Kazak toplumunda âşık atışması ön plana çıkmıştır. Bu makalede küresel salgın sürecinde Kazakistan’da aytısın düzenlenmesi ve âşık atışmasında Covid-19 konulu şiirlerin işlenmesi değerlendirilmiştir. Salgının yarattığı sorunlardan biri sokağa çıkma yasağından dolayı âşık atışmalarının kültür merkezlerinde değil sanal ortamda düzenlenmiş olmasıdır. Çalışmada Kazakistan’da olağanüstü hâl ilan edildikten itibaren üçü sözlü ve biri yazılı şekilde olmak üzere aytısın dört türü gerçekleştiği tespit edilmiştir. Sözlü aytısın ilki, farklı mekânlarda oturan âşıkların sanal ortamda görüntülü iletişim kurarak atışmasıdır. İkincisi aynı ortamda bulunan iki âşığın sözlü yarışmasının sosyal medya aracılığıyla canlı yayımlanmasıdır. Bu tür aytıslar evvela Skype, Instagram ve Facebook gibi sanal ortamda gerçekleştikten sonra sonra Youtube’a kaydedilmiştir. Üçüncüsü ise radyo üzerinde yapılan söz yarışmasıdır. Bu tür atışmada âşıklar birini ne yüz yüze ne de görüntülü görebilmekte sadece seslerini dinleyebilmektedir. Son olarak gazete ve Facebook, Instagram gibi yazılı ve görsel medya üzerinde yürütülen yazılı söz atışmalarından söz edilebilir ki bunlar eski geleneğin devamıdır. Araştırmada 2020 yılın Mart-Eylül ayları arasında yüzden fazla akının katılımıyla 100 civarında atışmanın olduğu tespit edilmiş. Bir başka deyişle küresel salgın sürecinde geleneğin farklı bir bağlamda yeni bir biçim kazandığı belirlenmiştir. Âşık atışmasının çoğunlukla devlet tarafından düzenlenmesi, kazanan akınların ödüllendirilmesi ve halkın Youtube’a aktarılmış aytısları çok izlemesi göstermektedir ki aytıs geleneği ve akınları Kazak toplumunda önemli bir yere ve işleve sahiptir. Akınların Covid-19 temalı yaptığı atışmalar Bascom’un “Folklorun Dört Fonksiyonu” bakımından değerlendirildiğinde folklorun “toplumsal kurumlara ve törenlere destek verme işlevi” ile ilişkilendirilebilir. Dünyayı çok yönlü etkileyen salgın sürecinde elektronik bağlamın yeni bir ortam olarak toplumun ihtiyaçları doğrultusunda ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Ayrıca salgın sürecinde düzenlenen online aytısları icra (performans) kuramı çerçevesinde ele alındığında icracı akın ve dinleyici halk arasında doğal iletişim olmaması nedeniyle şiir etkilenmiştir. Akınların zor günlerde halkın ve devletin yanında olarak eski cıravlık/ozanlık geleneği yaşatmaya gayret etmesi sonucu bu süreçte de âşıklar rakibiyle atışma yaparken salgın sürecinde halkın psikolojik bunalıma girmemesi için onları neşelendirmeye, sabretmeye ve bu derdin geçici olduğunu anlatmaya çaba göstermişlerdir. Ayrıca âşıkların salgından kurtulmak için devletin koyduğu karantina kurallarını yerine getirme konusunda da halkı uyarıcı ve yönlendirici olma gibi bir görev üstlendikleri de söylenebilir. Aytıs esnasında söylenen şiirler, salgın dönemindeki Kazak halkının dünya görüşünü ve geleneği korumaya çalıştığını ispatlaması yanında sözlü tarih için de önemli ip uçları barındırmaktadır.

An Investigation of Aitys and The Poems on Pandemic in Kazakhstan During The Pandemic (Covid-19)

The rapid spread of the virus named Covid-19, which emerged in Wuhan (China) at the end of 2019, caused a global epidemic all over the world. On March 16, 2020, a state of emergency was declared in Kazakhstan and measures were taken in Kazakhstan like the rest of the world. In the meantime, intangible cultural heritage such as aitys, which is a contest on improvised oral poetry, got a great attention in Kazakh society. This article presents the results of an analysis on organizing aitys contests and the poems on COVID-19. The main cause of pandemic is that it changed conventional improvised poetry contest into virtual environment. As a result of the study, it was revealed that four types of aitys contests were held since the state of emergency was declared in Kazakhstan, where three of them were oral and one in written form. The first type of oral aitys contest took place online through video chatting service between two contestants from different places. The second type of the contest was offline at the same place and their contest was streamed via social media. These two contests are streamed on Skype, Instagram, Facebook and the records of the contest are posted on Youtube platform. The third is a radio-talk contest. In an aitys, a man can only listen to his voice to see what he sees in person. Finally, Instagram can be mentioned on paper, as well as on visual and print media such as Facebook. The article states that in the period from March to September 2020, more than one hundred aitys was conducted with the participation of more than one hundred minstrels. Covid-19-themed calls and responses of minstrels were evaluated around Bascom’s “Four Functions of Folklore” and Performance Theory. The poems during the aitys proves that the Kazakh people during the outbreak try to safeguard the world’s vision and traditions, as well as important advice for oral history.

PDF

___

Adilbek Sırım ve Abdikarimov Medetbek atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=N6Stu99zeXg&t=60s, yüklenme tarihi, 10 Nisan 2020.
Awezov, Muhtar. “Aytıs ölender.” Aitys. Haz. Şegen Ahmetov ve Baltaş Iskakov. 1.Cilt. Almatı: Kazaktın memlekettik körkem adebiyet baspası, 1964: 24-49.
__________. “Sovet akındarının aytısı.” Aitys. Haz. Şegen Ahmetov, Baltaş Iskakov ve Köbey Seydehanov. 3.Cilt. Almatı: Cazuşı, 1966: 10-22.
Çetin, İsmet. “Elektronik Ortamda Kovid-19 Salgın Edebiyatı (Şiir Örneği)”. Avrasya Dil Eğitim ve Araştırma Dergisi, 4(1), 2020: 1-18.
Ekici, Metin. Halk Bilgisi (Folklor). Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları, 2015.
Ercilasun, Ahmet-Bican ve Akkoyunlu, Ziyat. Kâşgarlı Manmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri- Notlar-Dizin). Ankara: TDK yayınları, 2014.
Ergun, Metin. Kopuz Sarını/ Kazak Âşık Tarzı Şiir Geleneği: Akın ve Cıravlar. Ankara. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Ergun, Pervin. “Toplumsal Uygulamalarda Âşıkların İşlevi”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 22 (2014): 122-126.
Cüsipov, Berik. “Alğı söz.” Sırda ötken söz sayıs. Haz. Almatı: Arna-b, 2009.
Gürçayır, Selcan. “Gerçek Ozan Kimdir Diye Sorarsan/Çağına Tanıklık Eden Kişidir: Âşıkların Toplumsal Rolleri Açısından Koronavirüs konulu şiirleri”. Millî Folklor, 127 (2020): 5-17.
https://aikyn.kz/antikor-ajtystyng-zhengimpazdary-anyqtalady/, Erişim tarihi: 30.06.2020.
https://ich.unesco.org/en/decisions/4.COM/13.72, Erişim tarihi: 30.06.2020.
https://ich.unesco.org/en/decisions/10.COM/10.B.20, Erişim tarihi: 30.06.2020.
https://www.sabah.com.tr/video/dunya/karantinadaki-italyada-evinden-cikamayan-halk-pencerelerde-sarkisoyluyor, Erişim tarihi: 01.10.2020.
https://www.Youtube.com/watch?v=1cjHlBgTPE0&t=97s, Erişim tarihi: 30.06.2020.
https://www.Youtube.com/watch?v=pxADFv8-RXc, Erişim tarihi: 30.06.2020.
İzbasarov Şalkarbay ve Sultanhan Meyirbek atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=WprD9PKTkpM, yüklenme tarihi, 18 Nisan 2020.
Kami Didar ve Küzemhan Maksat atışması. Ontüstik Kazakistan gazetesi, 16 Nisan 2020, Sayı 40 (22781), Sayfa 8.
Kartaeva Tattigül ve Marjan Dautbekova. “Kazak halkının geleneksel hukukunda cezalandırma şekilleri”. Millî Folklor, 111 (2016): 193-207.
Kartaeva Tattigül ve Bakytzhan Kalnıyaz. “The Kazak wedding “Betashar”: regional features and rites”. Türk Kültürü ve Haca Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 84 (2017): 195-210.
Kayırtay Rüstem ve Niyazov Muhtar atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=MBk98--acjI&t=330s, yüklenme tarihi, 25 Mayıs 2020.
Kayrat Nurkanat ve Ötepbayev Toba atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=0EbNb3fsyFI&t=325s, yüklenme tarihi, 9 Nisan 2020.
Köşen. “Şaşubay men Köşen”. Aitys. Haz. Şegen Ahmetov, Baltaş Iskakov ve Köbey Seydehanov. 3.Cilt. Almatı: Cazuşı, 1966: 87-109.
Mukanov, Sabit. “Aytıstar turalı.” Aytıs. Haz. Şegen Ahmetov ve Baltaş Iskakov. 1.Cilt. Almatı: Cazuşı, 1965: 9-35.
Nurimanov, Bekarys. Aitystın damu coldarı cane integrasiyalık sipatı //Studentter men cas ğalımdardın “Ğılım cane Bilim - 2013” attı 8.Halıkaralık ğılımy konferensiyasının materiyaldar cinağı. Astana, 2013. 99-103 б.
__________. “Tauelsizdik cıldarındağı aytıs janrı”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Astana: L.N.Gumilev Avrasya Millî Üniversitesi, 2014.
Nurimanov, Bekarys ve Altay Amanzhol. “Karacaoğlan ve Bukar Kalkamanoğlı’nın Şiirlerinin Karşılaştırılması”. Millî Folklor, 117 (2018): 41-56.
Oğuz, M. Öcal. “Terim Olarak Somut Olmayan Kültürel Miras”. Millî Folklor, 100 (2013): 5-13.
Ospanova, Gülmira. “Kazak Türkçesinde Ölümle İlgili Tabu Sözler ve Örtmece Kullanımı”. Millî Folklor, 109 (2016): 162-172.
Saraç, Ömer. “Salgın Hastalıkların Âşık Tarzı Türk Şiirine Yansıması: Yeni Tip Koronavirüs (Covid-19) Örneği”. Millî Folklor, 127 (2020): 18-34.
Sezimhan Şuğayıp ve Berdihan Kaziret atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=7g0aW7OC-HU&t=41s, yüklenme tarihi, 17 Nisan 2020.
Şöce. “Şöce men Camşibay”. Aytıs. Haz. Şegen Ahmetov ve Baltaş Iskakov. 1.Cilt. Almatı: Cazuşı, 1965: 87- 89.
Tileutay Ayşolpan ve Şmat Bek atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=1cjHlBgTPE0&t=97s, yüklenme tarihi, 17 Nisan 2020.
Tileukul Nartay ve Karu Nurzat atışması. https://www.Youtube.com/watch?v=pxADFv8-RXc. yüklenme tarihi, 16 Şubat 2019.
Urakova, Lazzat. “Performans Teori’nin Aytıslara Uygulanması ve Konısbay’ın Şınbolat’la Yaptığı Aytısta Söyleyici, Genel Dinleyici ve Düzenleme”. Bilig, 71 (2014): 269-280.