Alpamış Destanında Hz. Ali Tasavvuru

Bu makalede, Özbek Türklerine ait Alpamış Destanı’nın Fazıl Yoldaşoğlu anlatmasında geniş bir biçimde yer verilen Hz. Ali tasavvuru ve onunla ilgili isim ve kavramların tespiti ve değerlendirmesine yer verilmiştir. Bu çerçevede, destan içerisinde Hz. Ali’nin taşıdığı özellikler, üstlendiği işlevler ve bu paralelde yardımcı tip olarak nasıl tasavvur edildiği “Çocuksuzluk Sorununu Çözme”, “Ad Koyma” ve “Yol Gösterme ve Yardımcı Olma” şeklinde üç başlık altında ele alınmıştır. Bu tespitler ışığında destanda geçen Hz. Ali tasavvuru eski Türk inanışları, anlatıcının inanç durumu, anlatıcının mensubu olduğu destan mektebi ve dinleyici kitlesi bağlamlarında tartışılarak değerlendirilmiştir. Diğer taraftan, değerlendirme sırasında farklı destan mekteplerine mensup olan destan anlatıcılarının anlattıkları “Alpamış Destanı” metinleri de göz önünde bulundurulmuş ve söz konusu destan anlatıcılarına ait bu anlatmalarda yardımcı tip olarak Hz. Ali tasavvurunun Fazıl Yoldaşoğlu anlatmasıyla benzerliğine dikkat çekilmiştir. Bunun yanı sıra, büyük çoğunluğu Sünni inanca mensup olan Özbek Türklerine ait bir anlatmada Hz. Ali tasavvurunun ve Alevi-Bektaşi inanç sistemi içerisinde yaygınlık kazanmış ve bu inanç sistemine ait halk bilgisi ürünleri arasında özel kullanımları olan çeşitli şahıs adları, kavramlar, ifadeler ve inanç unsurlarının geniş bir biçimde yer almasının nedenleri ve buradan çıkan sonuçlar bilim dünyasının dikkatine sunulmuştur.

The description of Ali in the Alpamysh Epic

In this article, the description of Ali and the names and terms related to him that take a large place in Fazil Yoldasoglu’s narration of the Alpamysh epic which belongs to Uzbek Turks were determined and Ali’s characteristics as a helper type, functions that he carries within epic and on this basis, the description of him as a helper type were discussed under these subtitles “Resolving the Problem Childlessness”, “Giving a Name” and “Guiding and Helping”. In the light of these determinations, the description of Ali in the epic was evaluated by discussing it within the contexts of Turkish believes, narrator’s religious belief, epic school that narrator belongs to and audience. On the other hand, texts of the Alpamysh epic told by narrators who belong to different epic schools were taken in consideration in the course of evaluation and it was pointed out the similarity of the description of Ali as a helper type in the narratives that belong to the narrators in question to the Fazil Yoldasoglu’s narration. In addition to this, in the article were discussed the reasons for appearance of the description of Ali and different names, terms, expressions and belief elements that gained wide currency and have a special usage among folklore products within Alevi-Bektashi belief system, in such a large form within a narration that belongs to Uzbek Turks whose majority is Sunni and the conclusions about this matter were presented to the scholarly world.

___

  • Aslanoğlu, İbrahim. Şah İsmail Hatayî (Divan, Dehnâme, Nasihatnâme ve Anadolu Hatayîleri). İstanbul: Der Yayınları, 1992.
  • Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolculuğu. (çev. Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
  • Ekici, Metin. Dede Korkut Hikâyeleri Tesiri ile Teşekkül Eden Halk Hikâyeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995.
  • Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı-I Giriş- Metin-Faksimile. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
  • Fedakâr, Selami. “Özbek Destan Geleneği ve Rüstem Han Destanı.” Yayımlanmamış Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2003.
  • Gölpınarlı, Abdulbaki ve Pertev Naili Boratav. Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları, 2010.
  • Hoppál, Mihály. Avrasya’da Şamanlar. (çev. Bülent Bayram vd.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
  • Hüseinova, Zübeyde ve Malika Ayar. Destanlar. Taşkent: Edebiyat ve Sanat Yay., 1988.
  • Kaplan, Mehmet. Tip Tahlilleri-Türk Edebiyatında Tipler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985.
  • Mirzaev, Töre ve Zübeyde Hüseinova, haz. Özbek Halk Destanı Alpamış. Taşkent: Yazuvçı Neşriyatı, 1999.
  • Oğuz, M. Öcal. “Çok Mekânlı ve/veya Çok Mezarlı Anlatı Kahramanları: Yunus Emre”. Milli Folklor 91 (Güz 2011): 5-11.
  • Özkan, Tuba Saltık. “Bamsı Beyrek ve Bey Böyrek Anlatılarında Arketip İmgeler”. Milli Folklor 85 (Bahar 2010): 81-90.
  • Von Sydow, Carl Wilhelm. “Coğrafya ve Masal Ekotipleri”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-2. (çev. Tuğçe Işıkhan). Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005.
  • Yoldaşoğlu, Fazıl. Alpamış Destanı. (aktaran. Aysu Şimşek Canpolat-Aynur Öz). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000.